Nga Ngaire Woods*
COVID-19 ka ofruar disa mësime të vështira, por të dobishme në lidhje me qeverisjen. Shumë vende të pasura nuk e menaxhuan krizën ashtu siç e parashikuan, ndërsa shumë vende më të varfra, të populluara dhe të pambrojtura tejkaluan pritjet. Diferenca ngre pyetje të rëndësishme jo vetëm për menaxhimin e shëndetit publik, por edhe për gjendjen e qeverisjes në demokracitë më të mëdha dhe më të vjetra në botë.
Pak para pandemisë, një koalicion i fondacioneve kryesore publikoi një Indeks Global të Sigurisë Shëndetësore (GHSI) që renditi aftësinë e vendeve për të parandaluar, zbuluar dhe raportuar një infeksion dhe për t’iu përgjigjur shpejt shpërthimeve të sëmundjes. “Pa çudi”, vërejti një gazetar i të dhënave në atë kohë se , “vendet me të ardhura më të larta kishin tendencë të regjistronin rezultate më të mira në indeks”. Në krye të listës së “vendeve më të përgatitura për t’u përballur me një pandemi” ishin Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Mbretëria e Bashkuar.
Një vit më vonë, ato renditje duken farsë. Sipas një studimi të botuar në Shtator, “10 vendet më të prekura me COVID-19 për sa i përket vdekjeve për milion janë midis 20 vendeve më të mira, për sa i përket rezultateve të tyre të përgjithshme të Indeksit”.
Sigurisht, është shumë herët për të trumbetuar një “model të suksesshëm”” për trajtimin e pandemisë. Valët e reja epidemike po vërsulen madje edhe në vendet që menduan se kishin mposhtur virusin. Por është e qartë se disa qeveri kanë vendosur burimet, aftësitë dhe institucionet e tyre në mënyrë shumë më efektive se të tjerat. Veçanërisht interesante janë tre vende që renditen ndër më të ulëtat në Indeks.
Merrni parasysh Senegalin. Me një popullsi prej pak më shumë se 15 milion dhe PBB për frymë prej rreth $ 1,500, ajo renditet e 95-ta në GHSI me një rezultat prej 37,9 (ShBA në vendin e parë, shënoi 83,5). Megjithatë, në janar 2020, kur Organizata Botërore e Shëndetësisë shpalli për herë të parë një emergjencë ndërkombëtare të shëndetit publik, Senegal ishte tashmë duke u përgatitur.
Kur Senegal zbuloi rastin e parë COVID-19 më 2 mars, vendosi njësi të testimit qelizor (me rezultate në 24 orë), krijoi një sistem të gjurmimit të kontakteve dhe ngriti ambiente izolimi në klinika, spitale dhe hotele. Qeveria gjithashtu ndaloi menjëherë mbledhjet publike, vendosi një shtetrrethim natën, kufizoi udhëtimet e brendshme dhe pezulloi fluturimet tregtare ndërkombëtare. Deri në prill, maskat e fytyrës ishin shpallur të detyrueshme në të gjitha hapësirat publike. Që nga tetori, vendi kishte regjistruar rreth 15,000 raste dhe 300 vdekje.
Nuk ishte e gjitha lundrim i qetë, natyrisht. Trazirat në qershor çuan në një lehtësim të kufizimeve. Por vendi u adaptua shpejt. Qendra e Operacioneve Emergjente Shëndetësore mbeti e përkushtuar ndaj hapjes dhe transparencës. Përmes mediave, grupeve fetare, drejtuesve të fshatrave dhe komuniteteve dhe kanaleve të tjera, e mbajti publikun të informuar për evolucionin e epidemisë, pasi kishte mësuar rëndësinë e mesazheve të qarta dhe të drejtpërdrejta gjatë krizës së Ebolas 2013-‘16.
Një vend tjetër që kapërcen pritshmërinë është Sri Lanka. Me një popullsi prej 21.5 milion, ai renditej i 120-ti në GHSI, por iu përgjigj shpejt raportimeve të hershme rreth virusit. Duke vendosur ushtrinë për të ndihmuar, qeveria zhvilloi teste të shpejta të zhvilluara në vend (me rezultate në 24 orë) dhe teste të rastit me reaksion zinxhir polimerazë (PCR) në zonat e populluara dendur. Vendosi një regjim të rreptë të gjurmimit të kontakteve, siguroi mbështetje për ata që ishin në izolim, maska të detyrueshme për fytyrën në publik, udhëtarë të kufizuar dhe të kontrolluar dhe vendosi një shtetrrethim në të gjithë ishullin. Dhe, si në Senegal, qeveria e Sri Lankës nisi një fushatë masive të komunikimit publik. Që nga nëntori i vitit 2020, vendi kishte raportuar vetëm 13 vdekje nga COVID-19.
Vendi i tretë për t’u veçuar është Vietnami. Me një popullsi prej 95 milionësh dhe një sistem të pazhvilluar të kujdesit shëndetësor, ai u rendit i 50-ti në GHSI, por lëvizi me shpejtësi mbresëlënëse në lajmet e para të virusit, në Kinën fqinje.
Menjëherë pasi regjistroi rastet e para, kishte përgatitur laboratorë dhe teste dhe kishte vendosur kufizime për të gjithë vizitorët nga Kina. Këto masa u pasuan nga testimi i shpejtë, gjurmimi i kontakteve, shtrimi në spital për të gjithë njerëzit e infektuar dhe izolimi për të gjitha kontaktet e rasteve të dyshuara. Deri në tetor, vendi kishte raportuar vetëm 35 vdekje.
Nëse këto vende të varfra mund të menaxhojnë kaq mirë, pse ShBA dhe Britania e Madhe dështuan? Përvoja e fundit me sëmundjet ngjitëse luajti qartë rol në përgatitjen në nivel vendi. Ashtu si Senegal kishte përjetuar Ebola në 2013-‘16, Vietnami dhe Sri Lanka kishin nxjerrë mësime nga SARS (2003) dhe MERS (2012). Secili kishte krijuar një infrastrukturë për të menaxhuar shpërthimet (dhe disa popullata mund të kenë zhvilluar imunitet ndaj koronavirusëve).
Por vetëm historia nuk shpjegon pse këto tre vende dolën shumë më mirë sesa ShBA dhe Anglia. Pse këto vende më të pasura nuk filluan testimin me rezultate të shpejta, gjurmimin e kontakteve dhe procedurat e izolimit për rastet e dyshuara? Pse nuk i bënë të detyrueshme maskat për fytyrën dhe nuk bënë më shumë për të parandaluar udhëtimet dhe tubimet ? Shumë kohë pasi të dhënat kishin treguar që këto masa ishin të efektshme, ShBA dhe Britania vijuan ngurrimin.
Ka mësime më të thella për qeverisjen. Në Senegal, Sri Lanka dhe Vietnam, secila qeveri u unifikua prapa një strategjie, e përqendruar në komunikime të qarta publike dhe partneritet me rrjetet e komunitetit. Në të kundërt, as ShBA dhe as Britania nuk u treguan të afta të mobilizojnë institucionet e tyre udhëheqëse botërore pas një strategjie koherente kombëtare. Në vend të kësaj, qeveritë e të dy vendeve iu nënshtruan grindjeve midis elitave.
Kur erdhi strategjia, përçarjet brenda Partisë Republikane të ShBA-së dhe Partisë Konservatore të Mbretërisë së Bashkuar bënë që udhëheqësit e tyre përkatës të shmangen nga një qasje në tjetrën. Ekspertët që i këshilluan ata garuan për vëmendje dhe ndikim, promovuan modelet dhe hulumtimet e tyre dhe shpesh nuk kishin përulësi për të kërkuar këshilla nga punonjësit e vijës së frontit dhe vendeve të tjera me përvojë përkatëse.
Kur erdhi puna për dorëzim, Qendrat Amerikane për Kontrollin e Sëmundjeve dhe ajo e Shëndetit Publik në Angli, secila këmbënguli që vetëm ajo të zhvillonte dhe kontrollonte regjimin e testimit për juridiksionin e saj. Kjo qasje dështoi në të dy vendet, ndërsa një qasje më bashkëpunuese funksionoi në të tjerët.
Në vend të ndërtimit të rrjeteve lokale për gjurmimin e kontakteve (të cilat do të ishin të dobishme për pandemitë e ardhshme), qeveria e Mbretërisë së Bashkuar i dha detyrë gjigandit të korporatave Serco dhe një kompanie të quajtur Sitel. Rezultati ishte një qendër thirrjesh kombëtare dhe një sistem gjurmimi në internet që nuk ka arritur të performojë asfare sa ekipet lokale të mbrojtjes së shëndetit në vendet më të suksesshme.
Në fund të fundit, COVID-19 ekspozoi dobësinë e strategjive që synonin popullaritetin politik në vend të pandemisë. Njësoj ka ekspozuar marrëzinë e përpjekjes për të qeverisur nga komanda e centralizuar sesa bashkëpunimi dhe bashkëveprimi. Zyra e kryeministrit të Mbretërisë së Bashkuar përfundoi në grindje me kryetarin e bashkisë së Mançesterit dhe presidenti i ShBA-së me guvernatorin e Miçiganit. Burimet nuk derdheshin nga qendra në zonat, ku ishin më të nevojshme.
Pandemia ka zbuluar nevojën urgjente për të ndërtuar ind lidhës ndërmjet qeverive dhe midis institucioneve kombëtare dhe nën-kombëtare në ShBA dhe Britani. Kjo është po aq thelbësore për të luftuar pandeminë ashtu siç është edhe për të siguruar një rikuperim të suksesshëm pas-pandemisë.
Ngaire Woods është dekane e Shkollës blavatnike të Qeverisë, në Universitetin e Oksfordit.
