Romani “Muzgu i perëndive të stepës” është një baladë moderne në prozë. Tisi i baladës në hyrje të rrëfimit dhe në fund të tij, e ngërthen subjektin ndërmjet dy koordinatash surreale. Të tjera rrëfime “të vogla” brenda rrëfimit bërthamë spërkaten herë pas here me nga pak mrekulli balade. Por, është bukuri që vret. Një ton kinse asnjanës i protagonistit, njëherazi rrëfimtar i gjithëdijshëm, miklon personazhet nëpër dialogë. Mandej, pas miklimit e mahnitjes për botët atje përtej, tjetri përballë personazhit kryesor nis të përjetojë njëfarë mëdyshje. Ka në këtë mëdyshje befasi e stepje, sikur personazhet të ndodhen para një të vërtete sa të besueshme e sa të pabesueshme.
“E di, Lida, që unë jam larë në ujërat e Akerontit, të lumit të skëterrës? Ajo kujtoi se unë bëja mahi. Po ti ende je i gjallë, tha, duke vazhduar mahinë. Si paske mundur të kthehesh prapë prej andej?” (fq. 181)
Kjo lloj mahie e mahnie që vjen prej pranisë lëndës së baladës në tekst sjell vdekjen përballë dashurisë, vdekjen përballë përmasës politike dhe vdekjen që vjen e rivjen rreth e rrotull në trajtën e të gjallëve të vdekur apo personazheve të përçartur e si të statujtë për shkak të ngrirjes së kohës në atmosferën e përgjithshme mbytëse, të vdekurve realë dhe të vdekurve që hyjnë e dalin nga bota e të vdekurve në atë të të gjallëve dhe anasjelltas. E gjithë kjo mori të vdekurish dhe toni i pikëllimtë i sa rrëfimeve “të vogla” të disa prej personazheve dytësorë, e afrojnë së tepërmi tekstin e veprës me botëkuptimin e poezisë. Konteksti social më pastaj padyshim se e lë rrëfimin qartazi në arealin e prozës.
Baudelaire ishte i pari që solli konceptin se ç’është një prozë poetike. Plot patos poetit frëng shpall: “E kush prej nesh, në çaste ambicieje, nuk ka ëndërruar për një prozë poetike mrekulluese, muzikale, pa ritëm e pa rimë, aq e lakueshme dhe e ashpër sa vetvetiu u përshtatet ngacmimeve të shpirtit, valëzimeve nëpër humbje meditative, harmonisë së vetëdijes?”[1] Mrekullia e prozës poetike shijohet aq shumë në romanin “Muzgu i perëndive të stepës”, ku lexuesit i mbetet shija e vagullt e një diçkaje të pathënë pas mbylljes së librit. Një lloj kufiri i papërcaktuar mes ëndërrimit dhe përjetimit real. Mbetet lexuesi si Kostandini i baladës. I lë të vdekurit në një qoshk e merr arratinë me kureshtje drejt jetës. Njeh aty një Doruntinë arratiake, një tjetër si të pakthjelluar nga çfarë do e çfarë nuk do e një tjetër që mbetet në botën të gjallëve si Doruntina e baladës. A nuk është kjo Doruntinë e fundit një premtim se jeta e mund vdekjen? Fundi i romanit është gjithashtu poetik. Protagonisti largohet drejt vdekjes me këmbët e veta. I bie kështu që dëshmia e tij për muzgun e të gjallëve të vdekur të na ketë ardhur nga andejana? I dashuri i lë lamtumirën së dashurës dhe nuk është aq i trishtuar si dikush që shkon drejt vdekjes me këmbët e veta. Është i trishtuar se po ikën prej saj, por jo sepse po largohet nga bota e të gjallëve.
Në të vërtetë, leximi jopoetik i tekstit, ose leximi prozaik që ngjizet me lëndë reale ndodhish politike, na shpie natyrshëm drejt një tjetër interpretimi. Bota e asaj nuk është bota e tij. Prej fillimit të rrëfimit, protagonisti e shpall veten si të huaj. Udhëtimi i tij drejt vdekjes alegorike është një grotesk se ajo botë ku jetonte si i huaj është ferri vetë, është zvetënimi i papërballueshëm i njeriut, që më mirë zgjedh vdekjen sesa jetën në atdheun e tjetërkujt, Moskën. Po Kadare nuk pretendon ta strehojë protagonistin në një tokë më të mirë se ajo që është, por në vdekje. Prandaj bashkohemi me mendimin e Erik Faye-së, se përmes Moskës, shkrimtari i drejtohet Tiranës, përmes shenjëstrimit të diktaturës sovjetike godiste anët e errëta të diktaturës shqiptare. Përndryshe pse duhej ta strehonte personazhin në fundin e rrëfimit në një baladë dhe jo në një mbërritje në atdhe. Kjo e fundit përmendet, por nuk ndodh realisht. Lexuesi vramendet përmes së pathënës, përzierjes së botëve, gjendjeve gjysmë të ëndërrta e gjysmë të çartura në ndjesitë e personazheve, dëgjon një rrëfim faktik e të perceptueshëm e tralliset nëpër gjendje pikëllimesh poetike tejet tronditëse. Njësoj si në kohën reale, njësoj si në tejkohën e mjegullt të miteve e baladave. Gjuha poetike metaforike është shkakësia parësore e ngjizjes së kënaqësisë estetike dhe letrare gjatë leximit të veprës. Tisi baladesk, si fryt i drejtpërdrejtë i gjuhës poetike, mjegullon për të na kthjelluar. Pas çdo mjegulle më të madhe kuptimore duket se vjen një tjetër mjegull, por më e vogël se e para, derisa gjithçka kthjellohet për një lexues model.
Gjuha poetike pra mjegullon për të na kthjelluar, ndërsa rrafshi social na kthjellon për të na mjegulluar. Pikërisht aty në përmasën politike të veprës, ndërsa ajo formësohet dalëngadalë me kthjelltësi të pashoqe, pikërisht aty gjykimi i lexuesit disi turbullohet, disi mjegullohet. Kjo ndodh, sepse rrëfimtari i gjithëdijshëm flet vetëm për atë çka sheh, pa mbajtur asnjë anësi. Na shkakton turbullime emocionale me përçartjet kolektive pa na i argumentuar pse janë përçartje. Na i lëshon vdekjet në duar, pa na i analizuar pse ca prej tyre janë vdekje e përse ca të tjera janë vdekje alegorike. Ky rrëfimtar lehtësisht i perceptueshëm si “i ftohtë” për një lexues të pastërvitur, është në fakt ai lloj prozatori/poeti modern që thjesht na mëson si të kemi gjykimet tona për çka kumton, duke na “munduar me kas”, për në na bërë të ndihemi bashkautorë në rrëfim. Është ai proces bashkëpunimi i lexuesit model me autorin, që Umberto Eco e shpjegon kështu: “Është lexuesi model që ka aftësinë të bashkëpunojë për ta konkretizuar tekstin në mënyrë specifike dhe që, gjithashtu, “ka aftësinë ta interpretojë tekstin njësoj sikundër autori e shkruan atë në mënyrë përgjithësuese”.[2
[1] Baudelaire, Charles. (1975-1976). Euvres Complétes, 2 vols. Claude Pichois ed. (“Pléiade”). Paris: Gallimard.
[2] Eco, Umberto. (1979). The Role of the Reader: Explorations In the Semiotics of Texts. ed. Thomas Sebeok. Bloomington: Indiana University Press, fq. 7.
