Ky shkrim rrjedh nga libri i Profesorit Luigji Luka Kavalli-Sforca i titulluar: Luigi Luca Cavalli-Sforza, Genes, Peoples and Languages, North Point Press, New York, 2000. Profesor Luigji lindi në Gjenovë më 1922 dhe ka qenë profesor në Kembrixh, Parma, Pavia dhe Profesor i Merituar i Gjenetikës në Universitetin Stanford, Kaliforni, ShBA. Ai meriton të ketë shtatore në Tiranë, Prishtinë e Shkup.
Profesor Luigji ishte ndër të parët që shtroi pyetjen nëse gjenet e popujve bashkëkohorë përmbajnë regjistrin historik të qenies njerëzore. Ai dhe të tjerë iu janë përgjigjur kësaj pyetjeje, të parashikuar nga Daruini, me një Po të fortë. Libri i tij ishte përfundim i një pune shkencore dhjetra vjeçare të tij dhe shumë shkencëtarëve të tjerë me famë botërore që kanë patur si qëllim të gjurmojë historinë 100’000 vjeçare të zhvillimit njerëzor. Ai ngre pyetje të rëndësishme shkencore, shoqërore dhe politike, të tilla si: Kur dhe ku u zhvilluan njerëzit? Si u përhapën shoqëritë njerëzore nëpër kontinente? Si kanë ndikuar shpikjet kulturore në rritjen dhe përhapjen e popullsive? Cila është lidhja midis gjeneve dhe gjuhës? Në libër ai gjithashtu shpjegon pse nuk ka bazë gjenetike ndarja racore, etj.
Studimet gjenetike janë shumë të gjëra dhe të ndërlikuara, por veçan ka tërhequr vëmendjen grupi gjenetik mtDNA (mitochondrial DNA) ngase ai ndodhet në çdo qelizë biologjike. Është pikërisht ky gjen që duke harxhuar përbërësit ushqimore kimikë prodhon energjinë e nevojshme për rritjen dhe mbarë-mbajtjen e qelizës. Ky fakt u përdor për të kqyrur skeletin e një burri të zbuluar për shkak të shkrirjes së akujve në një shteg malor në Alpet midis Italisë dhe Austrisë. Shkencëtarët e quajtën atë njeri 5000 vjeçar Eci (Oetzi) dhe studimet treguan se gjeni mtADN i tij ishte në mënyrë të habitshme i njëjtë me atë të popullsisë së tanishme të të njëjtit rajon. Pra ajo popullatë ka qenë e qëndrueshme për të paktën 5000 vjetët e shkuar.
Po ashtu, llogaritet lehtë se tërësia e gjeneve të trashëguara (genome) e një popullate e cila pranon një thithje gjenetike të pandryshuar nga fqinjët prej 5% për brezni pas tre shekujsh do të ketë të ruajtur vetëm 70% të gjeneve origjinalë. Një shembull këtu janë afrikano-amerikanët që tani kanë mesatarisht 70% të gjeneve të tyre origjinale dhe 30% të gjeneve të të bardhëve. Me këtë ritëm, afrikano-amerikanët do të kenë rreth 10% të gjeneve të tyre origjinale pas 1000 vjetësh jetese në Amerikë. Në lidhje me këtë, numri më i vogël i njerëzve që mundëson shmangien e pasojave të dëmshme të kryqëzimit nëpërmjet martesës është 500 veta. Në lidhje me kryqëzimet është zbuluar nga regjistrat e vjetër se largësia mesatare midis vendlindjes së burrit dhe gruas ishte 5-10 km për bujqit europiane të shekullit XIX, e cila filloi të rritet më vonë për shkak të ndërtimit të hekurudhave.
Njerëzit e sotëm (Homo sapiens) mendohet të jenë shfaqur para 500’000 vjetësh. Kafka të ngjashme me atë të njeriut sot dhe me vjetërsi rreth 100’000 ose më shumë vjet janë gjetur ne Afrikën Jugore dhe Lindore. Ndërsa gjuhët e njeriut të sotëm mendohet të jenë zhvilluar para 50’000-150’000 vjetësh.
Çështja e përcaktimit të datave të hershme të zhvillimit njerëzor vështirësohet prej faktit se metoda e karbonit rrezatim-lëshues 14C përcakton deri në 40’000 vjet. Kjo metodë llogarit sa thellë ka shkuar zbërthimi i karbonit 14C, por duke parashikuar që përqendrimi i 14C në atmosferë të ketë ngelur i pandryshuar me kohën. Me rëndësi të veçantë është periudha që nis 10’000 vjet më parë, sepse pranohet se që nga atëherë filloi të zhvillohet bujqësia dhe përhapja e saj, gjë që solli njëkohësisht edhe fillimin e shtimit të popullsisë. Përhapja e bujqësisë qe dhe është një ndërthurje e zhvendosjes së bujqve (ar- bërësve) dhe e përhapjes së njohurisë dhe mjeteve të bujqësisë.
Periudha e fundit akullnajore në Europë qe 25’000 – 13’000 vjet më parë. Nga gjetjet arkeologjike llogaritet se ringulmimi njerëzor në Europë filloi pikërisht 13’000 vjet më parë dhe u përhap me një shpejtësi prej 0.5-2 km/vit, gjë e cila ishte sa shpejtësia e tërheqjes së akujve. Populli që i ngjason më shumë evropianëve të periudhave deri në 10’000 p.e.s. apo deri në 8000 p.e.s. është populli Bask (populli Bashk i Bjeshkëve). Studimet gjenetike e pohojnë origjinën e tyre të stërlashtë. Baskët flasin një gjuhë që është tërësisht ndryshe nga gjuhët e evropianëve të tjerë; kurse ngjashmëria me Shqipen është vërejtur që 200 vjet më parë. Studimet gjenetike treguan se popullsia Baske ngjason me Hunzakët që banojnë në luginën e Hundëzës, ku takohen Afganistani, Pakistani dhe Kina, dhe flasin gjuhën Burrushaski (gjuhën e burrave). Paralel me këtë janë edhe gjetjet e mumieve 3800 vjeçare në pjesën më të largët perëndimore të Kinës përgjatë Rrugës së Mëndafshit dhe se gjenetikisht dhe sipas veshjeve është dallohen lehtë të kenë qenë të bardhë, europiane. Mendohet se ato mumie i përkasin popullit Tokarian (Tokë-are, Ar-bër), gjuha e modelit euro-indian e të cilit mendohet tashmë e zhdukur veç disa shkrimeve të ngjashme të ruajtura në një shkrim të lashtë Indian.
Disa gjuhëtarë mendojnë se gjuha prindërore nga e cila ka lindur një familje gjuhësh rindërtohet që të shprehë një lidhje gjenetike midis familjeve. Megjithatë, metodat e deritanishme gjuhësore nuk kanë arritur të japin një pemë të vetme për të gjitha gjuhët e botës. Gjuha është një krijim njerëzor që mbështetet edhe në kulturë edhe në biologji, sepse ajo është përfundim i përzgjedhjes natyrore që ndikoi mbi ndërtimin (anatominë) dhe punën e sistemeve të brendshme (fiziologjinë) të trupit të njeriut. Pra, ndërsa vetë gjuha është një krijim kulturor, ajo në të njëjtën kohë kërkon themele të sakta trup-ndërtuese dhe nervore. Prandaj edhe njerëzit ndryshojnë prej kafshëve pikërisht prej kulturës së tyre të pasur dhe të regjistruar. Kultura, ose e thënë ndryshe aftësia për të mësuar nga përvoja e të tjerëve, është një ndodhi e veçantë e natyrës njerëzore që përcaktohet nga shkalla e njohurisë. Prandaj tejçimi i kulturës kalon nëpër dy hapa të nevojshëm dhe së pari ajo duhet të bëhet e njohur që më pastaj të pranohet. Në këtë mënyrë romakët ndërtuan të parën kulturë politikisht të bashkuar, ndonëse ajo më vonë ajo u shkel nga pushtuesit barbarë që vinin nga Lindja.
Krahasimi i familjeve gjuhësore në botë me pemën gjenetike botërore tregoi se ato përputhen shumë mirë. Biles familjet gjuhësore të ndërlidhura shpesh drejtohen tek një themel i përbashkët gjenetik dhe popullor. Kjo shihet në Figurën 12 të librit, faqe 144, e cila përmban 38 popullata dhe 16 familje të mëdha gjuhësore. Aty vërehet se popullatat fqinje në pemën gjenetike zakonisht flasin gjuhë të së njëjtës familje. Ky fakt ndihmon që të nxirret nëpërmjet pemës gjenetike data e përafërt e origjinës së një familje gjuhësore. Kështu, shumica e familjeve gjuhësore duken se janë zhvilluar 6000-25’000 vjet më parë. Popullatat e përziera gjenetikisht priren të ruajnë vetëm një nga dy gjuhët origjinale dhe, ndonëse ka huazime fjalësh nga gjuha tjetër, ato që ruhen janë format, qëllimet dhe renditjet e fjalëve tek shprehjet dhe fjalitë (gramatika).
Ngjashmëria ndërmjet zhvillimit biologjik dhe atij gjuhësor qëndron në faktin se ato pasqyrojnë të njëjtën histori të popullatave që ndahen apo zhvillohen në mënyrë të pavarur. Gjenet ndikojnë në njëfarë mënyre tek aftësia për të folur një gjuhë tjetër, por nga ana tjetër largësia gjuhësore e zvogëlon mundësinë e shkëmbimeve gjenetike ndërmjet popullatave të tilla. Zhvillimi gjuhësor është një lloj i veçantë i zhvillimit kulturor, ku shpejtësia e mundshme për një gjuhë të ndryshojë është shumë herë më e madhe se ajo për një gjen. Shembull për këtë është ndikimi që sjellin dyndjet dhe përzierjet e mëdha të popujve. Bie fjala, gjuha hungareze është e rrethuar nga gjuhë euro-indiane, ndërkohë ajo është gjuhe uralike. Arsyeja për këtë është dyndja në fund të shekullit IX e magjarëve uralikë dhe mbretërimi i mëpastajshëm i tyre në Hungarinë e sotme. Por meqenëse ato përbënin atëherë 30% të popullatës, tani rreth 10% e gjeneve në Hungari ngjason me ata Uralikë.
Shembujt e zëvendësimit të gjuhës nuk janë të kufizuara vetëm në Evropë, historia e shkruar e së cilës është mjaft e hershme. Kështu bie fjala, pushtimet Ariane (Arë-janë) 4000 vjet më parë të Persisë, Pakistanit dhe Indisë përcollën gjuhët euro-indiane në hapësirat ku fliteshin gjuhët e familjes Dravidian. Fitoret dhe mizoria e luftës së Arianëve ndaj vendasve në Indi është treguar e gjallë në epikën e madhe historike të Indisë të quajtur Mahabharata, origjinali i së cilës qe shkrojtur në Sanskrit. Zëvendësimi tërësor i një gjuhe me një tjetër ndodh më me lehtësi në prani të shtypjes politike të organizatave të forta të të sapoardhurve, siç është rasti me Amerikat. Megjithatë, ka raste që gjuhë të veçanta të folura në vende fqinje mund të mbesin pothuaj të pandikuara për mijra vjet edhe sikur gjenet e fqinjëve të tyre pësojnë ndryshime të pjesshme ose madhore.
Modeli i pemës gjuhësore euro-indiane është më i studiuari, ndonëse përpjekjet për të caktuar vend-ndodhjen fillestare të saj kanë çuar në përfundime mjaft të ndryshme. Shkencëtarët arrijnë në përfundimin se përhapja e gjuhëve uuro-indiane përputhet me fillimin e përhapjes së bujqësisë 9500-10’000 vjet më parë. Nisur nga metoda shkencore dhe në kohë të ndryshme, shkencëtarët arritën në të njëjtën pemë të 63 gjuhëve euro-indiane, e cila paraqitet në Figurën 13, faqe 164, në libër. Në mënyrë të qartë shihet se gjuha Shqipe është më e vjetra dhe i përket kohës së fillimit të përhapjes së bujqësisë. Bujqësia, gjuetia dhe rritja e kafshëve ecin bashkë. Nga fjalët Ar-banas = Ar-bërës = Arbëresh duket qartë emri i vërtetë i bujqve që shqyrtohen nga shkencëtarët jo-shqiptarë. Rrjedhimisht dhe lehtësisht kuptohet se çfarë gjuhe kanë folur ato bujq, Ar-bërës, Ar-banas, të stërlashtë dhe ato para e pas tyre.
Figura 13 në libër, faqe 164, edhe një herë ripohon lidhjen ndërmjet biologjisë dhe gjuhësisë. Biles Çarls Daruini në librin e tij “Origjina e Llojeve” qe shprehur se në qoftë dihej pema biologjike e prejardhjes së grupeve njerëzore, atëherë mund të nxirrej pema përkatëse gjuhësore. Një përpjekje e tillë nuk u bë deri në vitin 1988, kur Prof. Luigji dhe shkencëtarë të tjerë vërtetuan lidhjen që ndërmjet gjeneve, popujve dhe gjuhëve vetëm pasi ato ndërlidhën të dhënat botërore të grumbulluara në gjenetikë, arkeologji dhe gjuhësi. Pikërisht mozaiku gjenetik gjuhësor i zbuluar shpreh shkëmbimet dhe pasojat e zgjerimeve të shumta që kanë ndodhur në historinë njerëzore.
Edhe pse huazimi i fjalëve të huaja ndodh sidomos nga fqinjët studimet dhe pemët gjuhësore tregojnë se një gjuhë ndryshon në një mënyrë të pavarur nga ndryshimet që ndodhin në gjuhët e tjera. Ndryshueshmëria në një gjuhë vërehet së pari në ndryshueshmërinë tingëllore dhe pohimi më i mirë për këtë është se, p.sh., në çdo vend europian apo në ShBA ka dallime në mënyrat e shqiptimit dhe theksimit të fjalëve (dialects) midis Veriut dhe Jugut, Perëndimit e Lindjes. Ndryshueshmëria vërehet edhe në pasurinë apo mungesën e tingujve edhe në praninë e fjalëve të njëjta po me kuptime të ndryshme. Studimet shkencore në lidhje me të folmet vendore treguan se nuk ka dy fjalë vendore që t’i kenë kufijtë e shtrirjes të njëjtë. Shkencëtarët e vërejnë zhvillimin gjuhësor si një shembull të zhvillimit kulturor. Prandaj ndonëse studimi i zhvillimit gjuhësor filloi në gjysmën e dytë të shekullit XIX ka akoma shumë punë për t’u bërë. Shpirti i Arbërit është i përjetshëm!
