Rrëfim për skëterrën, në këtë ditë të kujtesës

Edith Bruck

“Trego. Nuk do të na besojnë, por trego, nëse mbijeton trego edhe për ne”. Në fund të marsit 1945, vajza e vogël Edith Bruck që s’kishte mbushur ende katërmbëdhjetë vjeç, mbërriti në Bergen-Belsen pas një marshimi çnjerëzor, dhe dëgjoi këtë lutje nga të burgosurit e tjerë. Njerëz në fund të jetës, që vetë ajo u detyrua t’i zhvendoste në Todzelt, në tendën e vdekjes. Edith e mbajti premtimin.

“Do të vazhdoj të dëshmoj sa të mundem”, siguron edhe sot, nëntëdhjetë vjeçare, duke kujtuar atë ditë në Bergen-Belsenm, ku u transferua pas Aushvicit. Në prill të vitit 1945 erdhi liria, por rikthimi në jetë nuk ishte i thjeshtë. U zhvendos sa në Hungari, vendlindja e saj në një familje hebreje, në Çekosllovaki, në Izrael për t’u vendosur përfundimisht në Itali në vitin 1954. Bëri shumë punë, që nga kameriere, në balerinë, drejtore e një instituti bukurie, derisa u bë shkrimtare, poete, përkthyese, dramaturge, skenariste dhe regjisore filmash, e mbi të gjitha bashkëshorte dhe një teze shumë e dashur. E megjithatë thotë se “kurrë më nuk isha ajo e para dhe asnjëherë nuk u riktheva siç isha”.

Për Ditën e Kujtesës, 27 janar, botohet sërish “Letër mamasë” e shkruar në vitin 1988, ndërsa ajo jep këtë intervistë për revistën “Sette” në Itali.

Mamaja juaj vdiq pasi shkoi në Aushvic. Ju ndanë dhe nuk e patë më kurrë.
Mbaj mend se kur zbrita nga treni, në kuptimin e parë të fjalës, po mbahesha pas mishit të saj. Një ushtar më pëshpëriti që të zhvendosesha në të djathtë, që do të thoshte mundësi për mbijetesë sepse rreshti i mamasë sime shkonte drejt e në dhomën e gazit, por këtë ne nuk e dinim. Këmbënguli, mamaja u gjunjëzua duke e lutur që ta lejonte të paktën të fundit të gjashtë fëmijëve. Goditje pas goditjesh, e plagosur në vesh, u gjenda në të djathtë.

Të bashkuara, por të ndryshme. Mamaja juaj ishte shumë fetare, e rreptë, ju ishit “vajza më e vogël që guxonte të mendonte, të dyshonte”. Në parathënien e re të librit, shkruani: “Tani ti mund të ishe vajza ime dhe unë të mund të të bërtisja”. Me kalimin e kohës, a ka qenë e mundur të rikompozoni brenda vetes marrëdhënien me një nënë të humbur në Aushvic?
Libri është një lloj dialogu pas vdekjes. Kur ishim në Tiszabercel, në fshatin ku jam rritur, më dukej sikur mamaja fliste më shumë me Zotin sesa me ne fëmijët. Nuk na puthte, as na ledhatonte. Unë bëja çdo gjë për pak ngrohtësi. Sot mundem ta kuptoj. Luftonte si një luaneshë për të na veshur, për të na hequr urinë dhe kështu që dashuria ishte gjëja e fundit në listë. Ishim të varfër, dhe të varfrit nuk kanë kohë. E dashur u bë vetëm kur na larguan.

Në 20 shkurt të vitit 2021 ju vizitoi Papa Françesku. Sërish ju i drejtoheni mamasë suaj duke shkruar: “Po të na shihje, ç’do thoshe?”.
Ajo vizitë ishte shumë e rëndësishme. Paraardhësit e tjerë të Papa Françeskut kanë kërkuar falje, por ai më erdhi në shtëpi. Gjithmonë do ta pyes veten se çfarë do të mendonte mamaja. Ajo besonte thellësisht në fenë hebraike. Kurse unë, patjetër që jam pranë popullit që i përkas, por kam një mentalitet më universal.

Keni takuar Papa Vojtilën dhe Papa Ratzinger. Ç’kujtime keni?
Takova Gjon Palin II më 13 prill 1986 në Romë kur për herë të parë një Papë hyri në Sinagogë. Isha tej mase e emocionuar, prisja të vërteta kurrë të dëgjuara. Më shtrëngoi dorën dhe më tha: “Kënaqësi t’ju njoh.” Mbeta pak e zhgënjyer. Ndërsa kur erdhi Benedikti XVI dukej si i ngrirë, me siguri si gjerman ishte në siklet.

Ju e përmbyllni romanin autobiografik “Buka e humbur”, finalist për çmimin Strega 2021, me një “Letër Zotit”. Thoni: “Unë, që kam shkruar ditë pas dite me një frymë, tani papritur ndaloj me dorën pezull dhe me shikimin e ngulitur në bosh, dhe pikërisht në boshllëk të kërkoj”.
Papa Françesku e ka miratuar atë “Letër” duke shpjeguar se Zoti është një kërkim i vazhdueshëm. Për mua besimi është dashuria për tjetrin, cilido qoftë. Është bashkëndarje, është mikpritje. Mamaja ime më thoshte: nëse dikush troket në derë, hape. Babai im, pallton më të vjetër që kishte, ia dhuroi dikujt më të varfër.

Në “Letër mamasë” citoni një mik shkrimtar, “dëshmitarin më të dëgjuar, të dashur e të çmuar”.
Primo Levi më telefonoi katër ditë para se të vdiste. Ishte i depresionuar, kërkova ta ngushëlloja. “Ishte më mirë në Aushvic”, më tha, “tani s’ka më shpresë”. Ishte operuar prej ca kohësh, ndihmonte mamanë e verbër. E trishtonte gjendja e mohimit. “E kupton apo jo”, bërtiste, “e mohojnë atë ç’ka ndodhi që tani që jemi gjallë.” Unë jam mes atyre që besojnë se vrau veten. Kur mësova se kishte vdekur, u nevrikosa. Ishte si të mos e kishte të drejtën për t’i marrë jeten vetes, sepse i përkiste historisë. Ndoshta për herë të parë kreu një fluturim të lirë.

Si ta përçojmë kujtesën? Si të bëhemi lajmëtarë?
Herë pas here shkoj në shkolla me zemrën e rëndë, por kur dal mund të fluturoj, sepse shoh përgjigje. Fëmijëve u duhet mbrojtje për të ardhmen. Kur të mos jenë më dëshmitarët, do t’u takojë historianëve dhe mësuesve. Nuk do të jetë e lehtë sepse hijet e fashizmit, antisemitizmit dhe racizmit po zmadhohen që tani.

“Mussolini e ka ende nënshtetësinë, ndërsa ajo i është refuzuar Adele Di Consiglio-s, që shpëtoi nga barbaritë nazifashiste.” Me këtë shpjegim, në nëntor ju refuzuat Çmimin për Paqen nga komuna e Anzio-s.
Po të gërmojmë, do të gjejmë nënshtetësi të Duçes në shumë vende të tjera të Italisë. Pas tij refuzimi “jo”, tani shpesh më kërkojnë të raportoj raste të ngjashme. Por përsëri e pyes veten: pse nuk po mobilizohen edhe qytetarët e tjerë? Është e rëndësishme që të gjithë të bëjnë pjesën e tyre.

Italia nuk e ka përpunuar të shkuarën e saj?
Asnjë vend nuk e ka bërë. Vetëm Gjermania ka tentuar, por për fat të keq përbindshmëritë po kthehen. Kujtoni refugjatët që u lanë të vdisnin në kufi me Poloninë, ose në Hungarinë time, që fillimisht ishte fashishte, pastaj komuniste e tani me Viktor Orbán. Shpesh herë njerëzit shkojnë pas atij që sundon për momentin. Mesa duket s’kanë mësuar nga gabimet, dhe përballë këtij fakti përhumbem.

Bashkimi Europian lindi si ëndërr paqeje pas Luftës së Dytë Botërore. A besoni ende?
Mjerisht shoh shumë nacionalizëm. Pse, për shembull, duhet thënë “Italianët të parët”? Askush nuk duhet të dalë para tjetrit. Dhe njeriu duhet ta dojë atdheun e tij me qartësi, jo verbërisht. Miliona njerëz kanë vdekur në emër të vendit. Nuk do ta përdorja as fjalën “atdhe”. Dikush mund të thotë thjesht “Unë e dua vendin tim”. Të gjitha vendet janë të bukura, por kjo s’e ndal përhapjen e urrejtjes.

Përhapet gjithashtu në internet. Mes të prekurve është senatorja e përjetshme Liliana Segre, një e mbijetuar e Aushvicit, e cila në moshën nëntëdhjetë vjeçare donte të niste një komision kundër nxitjes së urrejtjes.
Kur e ofendojnë është sikur më ofendojnë mua. Identifikohem me të, dhe jo vetëm. Identifikohem edhe kur urrejtja drejtohet kundër dikujt sepse është i huaj ose është pjesë e një pakice. E njoh Lilianën, por ne të mbijetuarit nuk flasim me njëri-tjetrin për internimin. Secili ka përvojën e tij, në varësi të ndjeshmërisë së tij, qoftë edhe në varësi të klasës shoqërore.

Ju shkruani se të lindnit e varfër, ju ndihmoi të mbijetonit.
Uria, i ftohti, sëmundjet na shkatërruan dhe të pasurit një jetë të vështirë, na ndihmoi të rezistonim. Përveç kësaj, gratë tregohen më të forta. Kur bëhej përzgjedhja, pickonin faqet ose i spërkasnin me ujë dhe baltë. Burrat e kishin më të vështirë për ta menaxhuar situatën. Kultura e përkëdheljes me gratë dhe mamatë në shërbimin e tyre, i bënte të pafuqishëm.

Pas internimit, rikthimi në jetë nuk ishte i lehtë.
Pas luftës, askush nuk donte të na dëgjonte. Të gjithë thoshin se kishin vuajtur. Ndjeheshim të refuzuar, si plehra.

Ju tentuat të iknit në Izrael.
Mamaja më tregonte për Tokën e Premtuar, që ishte përralla më e bukur. Arrita në Izrael, në një shtet të sapolindur në vitin 1948. Por as aty nuk dëgjonin. Dëshironin një brez të fortë, që zvarritej pas mureve. Donin ushtarë, sepse ishim në luftë. Kurse ne ishim mbetje të kampeve që po ndiqnim një ëndërr, por realiteti na bëri të gjendeshim në kampet e tranzitit, në radhë për ushqim. Nuk ia dola dhe për këtë më vjen keq.

Çfarë mendoni për Izraelin sot?
Do të doja paqen me palestinezët. Do të doja që ta arrinin me çdo çmim bashkëjetesën.

Në vitin 1954 erdhët në Itali. Fillimisht në Napoli, pastaj në Romë ku takuat regjisorin dhe poetin Nelo Risi.
U dashurova menjëherë. Ishte i ndjeshëm, me të njëtin angazhim qytetar si unë. Tek ai, gjeta një pjesë të vetes. Rindërtova një familje, edhe me mamanë e tij dhe me vëllain Dino. Nelo kishte shumë durim, por ndoshta i kam folur shumë, shumë herë. Kur na dëbuan, qava për tre javë. Më qetësonte duke më thënë: “Duan vetëm të rrisin qiranë”, por as ai nuk e kuptonte plotësisht. Në kokën time rikujtoja xhandarët në Hungari që bërtisnin “jashtë”.

Nelo Risi vdiq në vitin 2015. Ishte i sëmurë me Alzheimer. “Unë jam unë dhe ti”, i shkruat në “Po të lë të flesh”, një letër pas vdekjes e vitit 2019.
Dashuria nuk më është mpakur. Për mua ai është ende. Gjëja më e keqe ishte kur më pyeti: “Kush je?”. Aty u ndjeva sërish, megjithëse për pak sekonda, thjesht një numër në kamp përqëndrimi. E kurova vetëm për rreth dhjetë vite. E di që mund të dukem e çmendur, por kanë qenë vitet më të bukura të jetës sime. S’e kam ndjerë kurrë më parë veten kaq të nevojshme, ndjehesha plotësisht e vlerësuar.

Si po e jetoni pandeminë?
Kam qarë kur shihja kamionët me arkivolë. Në ato ditë ishte një heshtje absolute, që më frymëzoi të shkruaja përmbledhjen me poezi “Kohët”. Dhe mes vuajtjeve sot, është edhe ftohtësia e numrave. Sigurisht që nuk krahasohet me Aushvicin, por asnjë njeri nuk mund të jetë numër, ai është një botë. Do të duhej të flisnim ndryshe për vdekjen.

Të shkruarit në italisht ju ka shoqëruar prej rreth gjashtëdhjetë vitesh. Si janë ditët tuaja tani?
Italishtja më ka mbrojtur, më ka mbajtur disi larg, ndërsa hungarishtja ishte shumë e dhimbshme. Sot vazhdoj të shkruaj me dorë, por për shkak të disa problemeve me shikimin, nuk mund të shtyp në makinë dhe as në kompjuter. Më ndihmojnë Olga Ushchak, një grua ukrainase që pas vdekjes së Nelos qëndroi si motër krah meje, dhe disa mikesha si Michela Meschini nga Universiteti i Maceratas, me të cilën fati më bashkoi disa vite më parë.

Kur ishit fëmijë donit të “përmirësonit botën”. A mendoni se e keni bërë sado pak?
Sigurisht që kam bërë detyrën dhe kjo i ka dhënë kuptim mbijetesës sime. Brenda kufijve dhe mundësive të mia, shpresoj të kem kontribuar për të përmirësuar diçka. Qoftë edhe vetëm një pikë nga të gjithë është e rëndësishme sepse, siç thamë me Papa Françeskun, deti i pamasë përbëhet nga pafundësia e pikave të vogla.