Jemi në një sesion shkencor, një veprimtari simbolike kushtuar antifashizmit shqiptar si një vlerë mbarëshoqërore dhe mbarëpopullore, një organizim i përbashkët i Akademisë së Shkencave dhe Akademisë së Studimeve shqiptare pranë Universitetit Europian të Tiranës.
Faleminderit që jemi bashkë dhe më dhatë mundësinë të përkujtojmë një datë simbol të historisë sonë, 82-vjetorin e mbledhjes së Konferencës së Pezës, në këtë 80 vjetor të çlirimit të vendit. Më 16 shtator 1942, përfaqësuesit e të gjitha forcave politike në vend u mblodhën në Pezë dhe përpunuan platformën e përbashkët të luftës kundër pushtuesit fashist për çlirimin kombëtar. Që si shumëçka tjetër në Shqipëri apo në Ballkan, aq më tepër kur bëhet fjalë për historinë, lind debat, krijon kundërshti, herë bashkon e herë ndan dhe gjithëherët afron bindje si zgjidhje dhe dyshime si alternativë tjetër.
Shumica e prindërve ose gjyshërve tanë sot, kanë qenë fëmijë në atë kohë të trazuar për historinë e gjithë botës, kur gjithë bota ishte përfshirë në një betejë për jetë e vdekje me murtajën nazifashiste e cila kërcënonte me shfarosje popullsi të tëra, këcënonte mënyrën e jetese, lirinë e gjykimit të individit dhe sistemin që kishte individin e dhe të drejtat e tij në qendër.
Ende pa shëruar plagët e një lufte botërore, bota ishte zgjuar sërish në makthin e një tjetër lufte të tillë, por më të egër, më gjithëpërfshirëse dhe më tragjike.
E para nisi në Ballkan nga plumba ballkanasish, e dyta të shtënat e para i pati po në Ballkan, në prillin e 1939, kur Shqipëria e vogël u bë viktima e parë e dramës së përbotshme që do të luhej me gjakun, vuajtjet dhe sakrificat e dhjetëra milionë qenieve njerëzore, nga veriu, në jug të Evropës, nga Perëndimi i Atlantikut e deri në Lindjen e Largët.
Prindërit dhe gjyshërit tanë nuk e kanë pasur të vështirë të na tregonin se çfarë kishte ndodhur në atë kohë të përgjakur.
Fëmijët tanë, brezi Z dhe i internetit, i demokracisë dhe lirisë, por dhe vetmisë së individit, do ta kenë më të vështirë ta kuptojnë po atë kohë, nëse sërish, një betejë e egër nuk do të zhvillohej në skaj të Evropës, kur fashizmi i ri i një autokrati, po kërcënon me zjarr e hekur, raketa në qiell dhe tanke në tokë, sovranitetin e fqinjit të tij.
Për këtë rast, fëmijët tanë nesër do të thonë se brezi ynë, njëlloj si prindërit tanë për etërit e tyre dje, ka bërë zgjedhjen e duhur. Se Shqipëria më e madhe dhe më ë fortë se dje është rreshtuar sërish në anën e duhur të historisë duke zgjedhur dritën përpara errësirës, të drejtën përpara forcës së egër, lirinë dhe sakrificën për liri bazuar mbi vlerat më të mira të njerëzimit.
Në agun e Luftës së Dytë Botërore ka pasur shumë dilema edhe në Shqipëri.
Dy rryma, dy mendësi që nuk përjashtonin asnjëra dashurinë për atdheun, patriotë të rinj e nacionalistë të vjetër, pavarësisht ndarjeve të mëdha në ide e zgjidhje mbi ato ide, gjetën forcën që të bëhen bashkë. Njëlloj siç instikti i mbijetesës së shqiptarit dhe armiku i përbashkët, i ka bërë bashkë shqiptarët kundër kërcënimit të të huajit.
Peza si simbol dhe simboli i Pezës ishte fronti i parë që i rreshtoi në një kah shqiptarët e ndershëm e patriotë; ishte leksioni i madh që ju dha historisë dhe që historia vazhdon ta japë edhe sot, se të bashkuar me njëri-tjetrin, pavarësisht ndarjeve në bindje, fe e ide, ne shqiptarët mund të jemi të suksesshëm.
Respekt pafund dhe mirënjohje sublime për atë akt të jashtëzakonshëm dhe për gjithë ato gra e burra që në këmbim të sakrificës së tyre dhe gjakut të derdhur, ndanë atë diademë krenarie për të djeshmen, të sotmen dhe të nesërmen tonë të përbashkët.
Shqipëria u rreshtua kështu në të njëjtin front antifashist si pjesa më përparimtare e kohës. Ashtu siç përcaktonte dhe Karta e Atlantikut, e gushtit të vitit 1941, në të cilën Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Britania e Madhe, Presidenti Rusvelt dhe Kryeministri Çërçill, konfirmuan solidaritetin kundër fuqive të Aksit, agresorëve nazifashistë dhe shpallën vizionin e tyre për një botë në zhvillim, mirëqenie e paqe, pa luftëra e pa armë, me siguri kolektive dhe të drejtën e shenjtë të popujve për vetëvendosje.
Kjo busull e ndërgjegjes morale të njerëzimit, ishte frymëzimi i aleancës së tre fuqive antifashiste të kohës, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Britania e Madhe e Bashkimi Sovjetik.
Kjo është gjithashtu busulla që shpjegon se kush bëri mirë dhe kush bëri keq, kush u soll drejt dhe kush gaboi në ato kohë të ndezura, të vështira e tragjike.
Lufta e shqiptarëve, ashtu si edhe lufta e përbotshme kundër fashizmit, ishte një luftë e ashpër në male, fusha e lugina, në fshatra e qytete, me kosto të pallogaritshme për kombet e mëdha, por edhe për kombet e vogla si Shqipëria.
Përqafimi i antifashizmit si një vlerë mbarë shoqërore u bë një fakt mbarëpopullor.
Çfarë ndodhi më pas, rihyrja sërish në luftë e gjithë botës së ndarë në dy pjesë menjëherë sapo u bë paqja e Luftës me armë, është histori tjetër. Çlirimtarët nisën të sillen si pushtues dhe heronjtë e djeshëm u shndërruan në banditët e rinj të veshur me pushtet ideologjik. Sepse ishte pikërisht ideologjia që ngriti themelet e murit që ndau botën, vazhdoi ta lerë atë të pasigurt e ta dënojë njerëzimin me një serial tjetër të përgjakshëm vuajtjesh, dhembjesh e sakrificash në Evropë, Azi, Afrikë e gjetkë.
Jo vetëm fati i keq dhe rasti bënë që Shqipëria të ishte në anën e gabuar të perdes së hekurt duke sjellë ndarjen e përkohshme me Perëndimin që i përket si aspiratë, si vlerë dhe si zgjedhje e zgjidhje të vetme. Për gati gjysëm shekulli komunizëm barbar, Shqipëria dhe shqiptarët përjetuan metamorfozën e çlirimtarëve të shndërruar në pushtues të vendit të tyre, u bënë viktima të mungesës së lirisë, demokracisë dhe përjetuan kufizimin e izolimin total nga një botë që e konsideronin armike dhe të huaj.
E shkuara nuk gjykohet kurrë mbi pasojat që ajo sjell në të ardhmen, pa llogaritur kontekstin në të cilin ajo ka ndodhur. Drama jonë kombëtare nën komunizëm nuk e shuan aspak flakën që ndezën ata të rinj idealistë, nacionalistë por edhe komunistë në vitet e zjarrta të luftës së përbotshme.
Trashëgimia antifashiste që ata i dhanë vendit, është një vlerë universale, që qëndron ende në themel të sistemit e të vlerave demokratike perëndimore. Ai është një ndër vlerat themelore të Shqipërisë së sotme evropiane.
Antifashizmi dhe patriotizmi ishin themelet e zgjedhjes së pamëdyshtë të Shqipërisë në vitin 1999 kur ajo sërish u rreshtua me koalicionin politiko-ushtarak të drejtuar nga SHBA e BE kundër diktaturës së fundit nacionalfashiste të Milosheviçit në Ballkan, në betejën më të madhe ushtarake dhe morale të ndodhur në Evropën e pasluftës së Dytë Botërore. Produkt i të cilës është realiteti i ri dhe i pakthyeshëm gjeopolitik në rajon, atdheu i dytë i shqiptarëve, Republika e Kosovës.
Shpesh ndodh që ëndrrat në politikë të duken pavend përballë realitetit të ashpër të përditshmërisë sonë, ku çdo ditë është nis me thirrje për luftën finale që mbaron në të ngrysur për t’i lënë vendin luftës tjetër finale që rinis në të gdhirë. Por unë sinqerisht e ëndërroj atë ditë. Që në të përditshmen e politikës shqiptare, pavarësisht ndarjeve reciproke në të mirë e në të këqinj, në të aftë dhe të paaftë, në të ndershëm dhe të korruptuar, në ëngjëj e banditë, në policin e mirë e policin e keq, në të majtë e të djathtë, duhet të identifikohet mbi çdo gjë tjetër se çfarë na bashkon tej kufirit që na ndan. Çfarë na detyron që të rendim bashkë në një drejtim, të punojmë si një trup me dy krahë drejt një synimi të përbashkët? Për çfarë motivi e arsyesh duket të heqim armët dhe të vemë në punë mendjen e shpirtin? Për çfarë na nevojitet paqja e përkohshme, ndër luftën tonë të paprerë?
Unë e di që do të jetë shumë e vështirë të shpjegohet nesër për brezin që do të vijë se pse kemi prodhuar kaq helm e tela me gjemba në politikë; por di gjithashtu, që edhe në mos qofshim të zotë ta bëjmë ne, do ta bëjnë ata: ata do të bëhen bashkë në emër të gjakut, gjuhës, historisë dhe aspiratës sonë për të parë gjithmonë se në Shqipëri, Lind aty ku Perëndon!
* Fjalimi i kryetares së Kuvendit, Znj. Elisa Spiropali, sot në Kuvend, mbi Konferencën e Pezës (mbledhur 82 vjet më parë më 16 shtator të 1942)
