Sekti bektashi i përket islamit është një kapitull i rëndësishëm në historinë e Islamit në Lindjen e Mesme, Azinë e Vogël dhe Ballkan gjatë periudhës osmane. Bektashizmi është një përzierje e besimit mysliman, monastizmit ortodoks dhe misticizmit mason. Pasuesit e sektit janë monogamë, hanë mish derri dhe pinë alkool.
Bektashinjtë për Islamin janë përafërsisht si “kalorësit” për krishterimin, pra kanë një rend me strukturë vertikale; kanë tempuj të veçantë por edhe fuqi ekonomike. Për shekuj me radhë urdhri bektashi shfrytëzoi minierat fitimprurëse të kripës të Perandorisë Osmane. Kripa nga ato miniera quhej Haxhi Bektash.
Sekti i të varfërve dhe fshatarëve
Bektashinjtë së bashku me mevlevitë dhe naqshbaditë konsiderohen si drejtimet më të njohura të sufizmit gjatë periudhës së Perandorisë Osmane. Nëse mevlevitë dhe naqshbaditë kishin më shumë ndikim në klasat e artizanëve, tregtarëve dhe fisnikëve, bektashinjtë kishin më shumë tërheqje tek shtresat e varfra të fshatrave dhe komuniteteve të Perandorisë Osmane, të cilat përbëheshin nga bujq dhe blegtorë.
Idetë e bektashinjve janë të lidhura me mendimin liberal të filozofëve të shekullit të 18-të në Francë.
Themeluesi dhe botëkuptimi i tij
Themeluesi i sektit konsiderohet të jetë Haxhi Bektash Veli, një dervish endacak që jetoi në shekullin e 13-të pas Krishtit. Dihet pak për jetën e tij. Disa studiues madje kanë argumentuar se ky nuk është një person real. Botëkuptimi që ai formoi promovonte një ligj fetar të ngurtë dhe puritan, të cilit secili duhej t’i bindej verbërisht.
Kur klasicisti anglez Frederick G. Haslack vizitoi Turqinë në vitin 1913, ai pati përshtypjen se Turqia ishte sunite. Për habinë e tij të madhe, ai shpejt zbuloi se jo vetëm që kishte shumë të lidhur me këto të ashtuquajtura sekte heretike, por edhe se disa imamë që shërbenin në xhamitë e fesë zyrtare, në ditët e tjera ishin shejh në teqetë bektashije.
Misticizmi
Bektasinjtë zunë rrënjë dhe u zhvilluan në të gjithë Perandorinë Osmane. Në themel të ideologjisë së tyre është Islami. Në thellësinë e ideologjisë së tyre, megjithatë, fshihen të gjitha rrjedhat e historisë osmane, moralet dhe zakonet që vinin nga jeta e popujve të ndryshëm që u përzien në ndërrimet e kufijve të shekullit XIII. Nga kjo rrëmujë u zhvillua një fe popullore me synimin për kontakt të drejtpërdrejtë midis njeriut dhe njohjes së Zotit.
Bektashinjtë nuk kanë praktika të adhurimit publik. Në fakt, i gjithë rituali i urdhrit bektashi është i mbështjellë me një fshehtësi absolute, gjë që i ka nxitur studiuesit me kuriozitet të madh.
Anëtarët e urdhrit ndahen në gjashtë kategori kryesore: Ashiqit, anëtarët e asociuar që nuk janë inicuar dhe muhibët; më pas vijnë Dervishët, të cilët bëjnë betimin dhe lejohen të veshin rroba ceremoniale dhe emblema të bektashinjve. Më pas vijnë babajtë, të cilët drejtojnë teqenë lokale dhe kryesojnë bashkësitë lokale. Ata në thelb ushtrojnë kontroll mbi Dervishët, Ahibët dhe Ashiqët.
Në nivelet më të larta të hierarkisë janë Dervishët Munjarad, të cilët bëjnë një betim beqarie dhe zgjidhen me një ritual të fshehtë. Ata jetojnë vetëm në teqe, rruajnë mustaqet dhe mjekrën dhe mbajnë një vath argjendi në veshin e djathtë si emblemë të statusit të tyre.
Në krye të hierarkisë janë Khalifat, si krerët e teqeve rajonale.
Rënia e bektashizmit
Në 1789 në fronin e Perandorisë Osmane u ngjit Selim III, pasardhës i Mehmetit II. Duke ndjerë rrezikun që i vinte pushtetit të tij nga urdhri tepër konservator i jeniçerëve, ai konsideronte se mbijetesa e Perandorisë Osmane varej drejtpërdrejt nga shtypja e tyre, si dhe nga shtypja e rendit bektashi. Thuhet se Selimi u zotua se do t’u priste kokën 70.000 bektashinjve, por kur nuk i gjeti aq besimtarë për t’i ekzekutuar, urdhëroi t’u prisnin kokat dhe ti numëronin, derisa të plotësohej numri!
Bektasinjtë në Shqipëri
Ideologjia e Bektashinjve u soll në Shqipëri nga ishulli i Korfuzit nga Dervish Sari Saltik në fund të shekullit të 15. Ai themeloi 7 teqe, duke përfshirë një në malet mbi Krujë, ku legjenda thotë se ai vrau një dragua. Sekti fitoi popullaritet në të gjithë vendin, përveç në zonat që ishin konvertuar në katolicizëm në veri. Duhet theksuar se represioni i Mehmetit II lidhet edhe me faktin se Ali Pashë Tepelena, i përkiste sektit Bektashi.
Shumë nga krerët e nacionalizmit shqiptar ishin bektashinë. Pas shkatërrimit të korpusit jeniçer (Jeniçerë quheshin ushtarët këmbësorë me pagesë në ushtrinë osmane; ata formonin një korpus më vete që përbënte pjesën më të rëndësishme dhe më të zgjedhur të gardës së sulltanëve) në vitin 1826, shumë baba dhe dervishë bektashinj u shpërndanë në zona të thella të Ballkanit jashtë zonave ku qeveriste qeveria osmane. Gjatë kësaj periudhe, urdhri kishte zgjeruar ndjeshëm praninë e tij në Shqipërinë e Jugut.
Gjatë pushtimit turk, e sidomos pas luftës ruso-turke të viteve 1877-78, për të kontrolluar situatën, osmanët u përpoqën t’u impononin gjuhën turke shqiptarëve. Si kundërpërgjigje, shqiptarët formuan bashkësi të fshehta në vendet fqinje të Ballkanit dhe themeluan fshehurazi shkolla. Për ruajtjen e gjuhës shqipe ka kontribuar edhe rendi i bektashinjve. Në vitin 1902, sulltan Abdul Hamiti urdhëroi mbylljen e shkollave dhe ndalimin e librave në gjuhën shqipe. Më pas, teqetë bektashiane formuan një rrjet shkollash ilegale ku dervishët e arsimuar ruanin kulturën kombëtare të shqiptarëve.
Në vitin 1922, një asamble përfaqësuesish nga të gjitha teqet e Shqipërisë ndërpreu marrëdhëniet e bektashinjve me Bektashët Supremë, që ishin vendosur në kryeqytetin e ri të Ankarasë, përpara shtypjes së tyre nga Mustafa Kemal Ataturku. Tirana u bë selia e urdhrit dhe në vitin 1929 u njoh si një rend autonom mysliman, me një statut të ri.
Të dhënat e fundit të regjistrimit të popullsisë në Shqipëri treguan se bektashinjtë përbënin 115,000 nga 2.4 milionë banorët e vendit.
