Nobeli që nuk ia dhanë

Lexova një shkrim të Alda Bardhylit (Nobeli, Kadare dhe Europa), ku përmendeshin, mes të tjerash, edhe reagimet e Ismail Kadaresë, vitet e fundit, kur shpallej fituesi i Nobelit letrar:

Më 2021 kur Abdulrazak Gurnah mori Çmimin Nobel, ai nuk foli gjatë gjithë ditës.
Të njëjtën fjali do të përsëriste dhe në 2022, kur romancierja franceze Annie Ernaux fitoi Nobelin. Tetorin e një viti më parë një hije e rëndë ra mbi portretin e tij kur Akademia Suedeze artikuloi emrin e Jon Fosse si fitues i Çmimit Nobel për 2023, sikur të kishte parandjerë fundin.
Prej vitesh kam dyshuar – por si ta provoj? – që shansi i përsëritur vit pas viti për të fituar çmimin e madh e pat ndikuar, madje për keq, krijimtarinë letrare të Kadaresë.

Që ai mund ta ketë pasur ambicien e tij personale që ta merrte Nobelin, kjo nuk më intereson. Më intereson vetëm impakti që ka çmimi vetë, si mundësi për t’u fituar, në ekonominë e procesit letrar.

Për shembull, kam vënë re që disa fitues të çmimit fillojnë të shkruajnë një lloj letërsie tjetër, pasi e fitojnë. Siç kam vënë re, të paktën te I.K., një ndryshim në stil, në écriture dhe në kompozicion, gjatë viteve – dhe kanë qenë shumë – kur i përmendej emri mes kandidatëve.

Druaj se listat me emrat e fituesve të mundshëm, probabilitetet dhe, sipas rastit, arsyet, kanë futur në jetën e Nobelit letrar, si institucion, një përmasë të keqe, sportive, kompetitive por jo në kuptimin letrar.

Këto lista nuk kanë të bëjnë me punën e jurisë; janë spekulime, pak a shumë të arsyetuara, të mediave dhe të kritikëve. Siç edhe nuk kanë të bëjnë me emrat e atyre shkrimtarëve që sponsorizohen zyrtarisht nga shtetet përkatëse.

Kadaresë prej vitesh i ka dalë emri në listë, çfarë i ka dhënë titullin e padëshiruar të kandidatit “të përjetshëm”. Prej vitesh ai shkrimtar ka krijuar, duke e përjetuar mundësinë e triumfit si një lloj shpate të Damokleut. Mbase edhe ka pyetur veten, me çdo vepër të re, nëse kjo do t’ia afrojë Nobelin apo do t’ia largojë. Mbase edhe e ka lexuar tekstin e vet me sytë e një anëtari skandinav të jurisë.

Por askush nuk ka të drejtë të presë që një shkrimtar të nxjerrë gjithnjë nga pena kryevepra – dhe kryeveprat kanë për efekt anësor që ua ulin cilësinë veprave që do t’u vijnë pas.

Ca lexues kanë vënë re një thyerje në krijimtarinë e I.K. pas 1990-ës; një humbje të magjisë. Ta lëmë mënjanë mundësinë që kjo të ketë ndodhur tek ata lexues, që gjithashtu kanë ndryshuar – dhe e kanë humbur edhe ata magjinë si lexues – pas 1990-ës.

Shpesh kam dyshuar se kjo zbehje a tkurrje letrare ndodhi për shkak të largimit të shkrimtarit: nga Shqipëria, nga konteksti kulturor, nga konteksti politik (karshillëku me udhëheqjen dhe kërcënimin prej aparatçikëve), nga rrjetet shoqërore që kishte në Tiranë; nga kontakti me lexuesin “model” shqip.

Ose që edhe flirtimi i tij me rolin e autorit “disident” ose nevoja për ta riformuluar raportin me pushtetin dhe politikën ia kanë prishur dorën. Gjithnjë me kusht që kjo prishje e dorës të ketë ndodhur.

Plakja ka ndikuar jo pak gjithashtu.

Por gjithnjë jam tunduar ta përfshij edhe ngacmimin e përvitshëm nga mundësia e Nobelit, në faktorët që nuk e kanë lënë Kadarenë të qetë. Përmendja këmbëngulëse në listat e tabloidëve, cytja gjatë intervistave, ideja se vepra e tij letrare tani ishte në pritje të këtij kurorëzimi.

Ky ngacmim nuk ka pasur efektin e shqiponjës te proza e tij e njohur për Prometeun.

Është edhe ideja tjetër, më djallëzore, se ai tani shkruante për Nobelin. Kjo më sjell ndërmend një muhabet të para-1990-ës, se “ai shkruan për publikun e huaj”, si të ishte nga ato fabrikat speciale, që prodhonin mall vetëm për eksport.

Kjo insinuatë i referohet lexuesit model si kategori semiotike e tekstit, dhe që dikur mund të ketë qenë “lexuesi i huaj”, pastaj “anëtari i Jurisë së Nobelit”.

Mund ta shtyja insinuatën në ekstremin e saj logjik, duke shtuar se mua më kanë pëlqyer më shumë ato vepra ku lexuesi model mund të ketë qenë “i huaji”, dhe më pak ato vepra të tjera, ku lexuesi model mund të ketë qenë “juria e Nobelit”.

Por nuk dua ta bëj. Sepse një shkrimtar që shkruan shqip, i drejtohet një lexuesi model që lexon shqip. Me hamendje, mund të shkojë njeriu deri atje sa të thotë që autori “fizik”, I.K. si person, mbase pikërisht atë ka dashur: që lexuesi i tij model të kujtonte që libri ish shkruar për publikun e huaj.

Një gjë nuk diskutohet dot: që lexuesi besnik i I.K.-së, në masë të madhe, priste e shpresonte që ai ta fitonte çmimin Nobel, madje mendonte se ai duhej ta kish fituar tashmë; këtu përfshij edhe ata që deklaronin se I.K. ish më i madh se Nobeli, se nuk kish nevojë për atë çmim (por Nobeli kish nevojë për të); madje edhe ata që shpjegonin se Nobeli letrar i I.K.-së i duhej Shqipërisë, ose shqiptarisë, ose popullit shqiptar…

Duhej, duhej, duhej.

Mediat kanë faj, që e bindën publikun për nevojën edhe kombëtare të këtij çmimi; se suksesi i Kadaresë në botë nuk do të kish qenë “i plotë”, pa medaljen e Nobelit. Paçka se çmimi vetë, edhe sikur të jepej, nuk do të kish pasur ndonjë efekt në atë shtresë besnike lexuesish shqip, që I.K. e kish pasur me vete që në vitet 1960. Të cilëve vepra e tij u flet si pak vepra të tjera, pavarësisht nga çfarë vlerësimi i është dhënë gjetiu në botë.

Për Nobelin e Kadaresë muhabeti ka nisur që herët, bashkë me akuzat se dikush shkroi kundër tij, duke e akuzuar si mbrojtës dhe propagandues të regjimit të Hoxhës: një ambasador i Shqipërisë në Suedi, një grup shqiptarësh nga Kosova. Ky skenar tingëlloi si i nxjerrë nga ndonjë prej romaneve të I.K. vetë. Mund të ketë ndodhur vërtet, mund të jetë sajuar në ndonjë zyrë dizinformacioni gjëkundi.[1] Shumë shqiptarëve u ka pëlqyer të besojnë se, derisa I.K. nuk e mori Nobelin, dikush do t’ia ketë “prishur” – fundja edhe thjesht syri (i keq).

Por këto 20 vjetët e fundit, kjo e çmimit u shndërrua në një makth për Kadarenë vetë; dhe njëherazi, në një projekt të përvitshëm për të gjithë atë segment të shoqërisë civile, në Tiranë, që përfitonte duke mjelë emrin dhe famën e shkrimtarit.

E parë nga larg, kjo frenezi më ngjante pak me Eurosong-un, ose me finalen e Champions League. Të thuash se fajin për këtë përdhosje e kanë mediat nuk mjafton; është si të bësh me faj cjapin, pse mban erë të keqe.

Nga ana tjetër, ata që lexojnë letërsi seriozisht, do ta kenë vënë re se vitet e fundit Nobeli letrar shpesh u ka shkuar anonimëve; në vend që të shërbente si njohje e një shkëlqimi letrar të konfirmuar, ka shërbyer për ta sjellë shkëlqimin; në kuptimin që ca autorë janë bërë “të mëdhenj” mbasi e kanë fituar.

Duket sikur juria në Stockholm është tani në kërkim të ethshëm të kompromiseve enigmatike mes letërsisë dhe kauzave politike të momentit (nga ndryshimi i klimës te emigracioni, nga feminizmi te transgenderismi), qoftë edhe thjesht për t’ia ruajtur letërsisë relevancën, në epokën e rrjeteve sociale dhe të masmediatizimit të individit.

Vepra e Kadaresë nuk gjente dot më vend brenda kësaj perspektive; e vjetër për disa, e vjetruar për disa të tjerë, ajo erdhi duke marrë statusin e një artifakti historik; madje përfundoi e dëmtuar jo aq nga historia, sa nga anakronizmi.

Një kryevepër letrare i mbijeton ballafaqimit me historinë; mjaft të shohësh si u ka ecur veprave nga autorë si Homeri, Dantja, Shekspiri, Kafka, të cilët i vlenin I.K.-së si pika absolute referimi. Nëse për disa lexues sot Kadareja tingëllon anakronik, ose i tejkaluar, për këtë fajin e ka leximi alegorik i sforcuar i veprës së tij, si të ishte kjo një kronikë e shifruar (à clé) e bëmave të totalitarizmit shqiptar.

Ky lexim alegorik mbase i hynte në punë narrativës së “Kadaresë disident”, por nuk do të ketë ndihmuar për Nobelin; sepse alegoria shihet – të paktën nga disa autoritete letrare – si e kundërta e universalitetit, në letërsi dhe gjetiu.

Mbase do të na mjaftojë ngushëllimi që shumë shqiptarë sot përnjëmend kujtojnë se Kadareja e ka fituar tashmë Nobelin.

TEMA.al