Në zemër të Tiranës po zien një furtunë — një furtunë që ka kapur jo vetëm vëmendjen e një qyteti, por edhe sytë vigjilentë të një kontinenti të tërë. Erion Veliaj, kryetari i bashkisë për tre mandate, vizioni urban i të cilit ndihmoi ta shndërrojë kryeqytetin e Shqipërisë në një qytet modern, të gjelbër dhe digjitalisht të hapur, ndodhet prej thuajse një viti pas hekurave pa gjyq. Ajo që duhej të ishte një çështje e zakonshme gjyqësore është zgjeruar në një provë sizmike për sistemin e drejtësisë në Shqipëri dhe, gjithnjë e më tepër, për besueshmërinë e kufirit për zgjerimin e Europës.
Muajt e fundit e kanë shtuar dramën: që prej qershorit dhe sërish në tetor 2025, dy analiza të rëndësishme juridike nga Kasowitz LLP dhe Mishcon de Reya e kanë shqyrtuar çështjen me alarm të shtuar; Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë rrëzoi përpjekjet për ta shkarkuar Veliajn nga detyra në fillim të nëntorit; kryetari i bashkisë së Stambollit, Ekrem İmamoğlu, publikoi një letër mbështetjeje më 11 nëntor; dhe, sipas raportimeve, një delegacion monitorues i Kongresit të Autoriteteve Lokale dhe Rajonale u pengua nga SPAK-u të takohej me Veliajn gjatë misionit të tij më 17–19 nëntor. Këto zhvillime, secili i rëndësishëm më vete, së bashku vizatojnë portretin e një krize politiko-gjyqësore që është thelluar me kalimin e kohës, në vend që të stabilizohej.
Veliaj nuk është një politikan i zakonshëm. Nën drejtimin e tij, Tirana hoqi një pjesë të madhe të zymtësisë postkomuniste dhe u rishfaq si një kryeqytet europian i gjallë, i mbushur me parqe, zona këmbësorësh, shërbime publike inovative dhe një identitet të veçantë qytetar.
Por sot, ndalimi i tij i zgjatur — i shtyrë pa aktakuzë dhe pa datë gjyqi — hedh një hije më të madhe se vetë Shqipëria. Nën sipërfaqe, shfaqen pyetje shqetësuese për mënyrën se si po administrohet drejtësia. Raportet e Kasowitz dhe Mishcon de Reya përshkruajnë modele të ndërhyrjes politike, mungesë të procesit të rregullt ligjor dhe përdorim joproporcional të paraburgimit, të cilat jehojnë shumë përtej kufijve të Shqipërisë.
Këto shqetësime janë përsëritur edhe ndërkombëtarisht. Alastair Campbell, i përfshirë prej kohësh në çështjet europiane dhe ballkanike, ka paralajmëruar se ndalimi i Veliajt cenon shtetin e së drejtës. Ndërhyrja e Ekrem İmamoğlu, megjithatë, mbart një peshë simbolike edhe më të fortë.
Kryetari i bashkisë së Stambollit, i cili vetë ndodhet në paraburgim pas akuzave që gjerësisht shihen si të motivuara politikisht, përballet me një fat paralel: dy kryetarë bashkish të zgjedhur, në dy vende, të dy të larguar nga jeta publike, jo nga votuesit, por nga sisteme prokurorie, motivet e të cilave po vihen gjithnjë e më shumë në pikëpyetje.
Përvojat e tyre vendosen brenda një modeli më të gjerë rajonal ku drejtësia dhe politika përplasen në mënyra që sfidojnë normat demokratike. Për politikëbërësit europianë, sidomos për ata që po formësojnë kapitullin e ardhshëm të zgjerimit të BE-së, dilema bëhet e pashmangshme: a mund të pretendojë më besueshmëri një vend se është gati për anëtarësim, ndërkohë që sistemi i tij i drejtësisë duket i aftë të neutralizojë zyrtarë të zgjedhur përmes procedurash të paqarta?
Ndalimi i Veliajt mund të jetë i ligjshëm në formë, por zbatimi i tij është shqetësues në thelb. Shqipëria tani ka normën më të lartë të paraburgimit në Europë, me vlerësime që variojnë nga 57 deri në 62 për qind e të ndaluarve që mbahen pa gjyq. Ajo që duhej të ishte një masë e jashtëzakonshme është bërë sistemike.
Kërkesat për garanci në çështjen e Veliajt refuzohen vazhdimisht pa arsyetim transparent, ekipit të mbrojtjes nuk i jepet qasje e plotë në prova, dhe kufizimet ndaj tij shkojnë shumë përtej atyre që zbatohen për bashkë të pandehur që përballen me akuza të ngjashme.
Vendimi i Gjykatës Kushtetuese në fillim të nëntorit e theksoi këtë parehati duke rrëzuar përpjekjet për t’ia hequr mandatin. Por SPAK reagoi shpejt, duke e ndaluar të marrë pjesë në mbledhjet e këshillit dhe duke neutralizuar praktikisht ndikimin e vendimit. Nënkuptimi më i gjerë ishte i pashmangshëm: në Shqipërinë e sotme, edhe një vendim kushtetues mund të anashkalohet përmes manovrave prokuroriale.
Kjo dinamikë pasqyron një koreografi shqetësuese, të sugjeruar prej kohësh nga vëzhguesit. Si Kasoëitz, ashtu edhe Mishcon de Reya, vënë në dukje parregullsi procedurale dhe vendime të sinkronizuara me zhvillime politike e ndërkombëtare, duke krijuar përshtypjen e një sistemi drejtësie të cenueshëm nga presione të jashtme, e jo të udhëhequr vetëm nga ligji.
Paqartësia e procesit — përfshirë refuzime të garancisë pa procesverbal dhe kufizime mbi provat — minon çdo pretendim për paanshmëri dhe ngre dyshime mbi gatishmërinë e Shqipërisë për t’u përafruar me standardet gjyqësore europiane.
Edhe Europa përballet me pyetje të pakëndshme. Raporti vendimtar i Komisionit të Venecias në tetor — një ndërhyrje e nisur fillimisht nga ndalimi i İmamoğlu, i njëjti kryetar bashkie që i shkroi Veliajt në shenjë solidariteti — paralajmëroi se paraburgimi i tepruar i zyrtarëve të zgjedhur gërryen legjitimitetin demokratik dhe kompromenton rendin kushtetues.
Megjithatë, ndërsa paralajmërimet e tij janë zbatuar me forcë ndaj Turqisë, reagimi lidhur me Shqipërinë ka qenë dukshëm më i zbehtë, edhe pse ndalimi i Veliajt tashmë e ka tejkaluar atë të homologut të tij turk. Kësaj heshtjeje i shtohen raportimet se SPAK refuzoi një takim për Kongresin e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale gjatë misionit të fundit monitorues.
Për një vend që synon të bashkohet me Bashkimin Europian, një rezistencë e tillë ndaj mbikëqyrjes dërgon një sinjal shqetësues.
Politika e zgjerimit të BE-së lavdëron vazhdimisht reformat gjyqësore të Shqipërisë dhe proceset e vetingut, por po ashtu nënvizon vonesa të vazhdueshme, mungesë transparence dhe rreziqe të instrumentalizimit politik. Çështja e Veliajt është bërë shembulli më i qartë se si mekanizmat antikorrupsion — nëse lihen pa kontroll — mund të kalojnë nga mjete llogaridhënieje në leva kontrolli politik.
Ndalimi i Erion Veliajt nuk është më thjesht një çështje ligjore shqiptare; është shndërruar në një provë lakmusi për rajonin dhe për vetë Bashkimin Europian. Në lojë është besueshmëria e angazhimeve të Europës për shtetin e së drejtës dhe trajektorja demokratike e një vendi që kërkon të hyjë në familjen europiane. Pyetja tani është nëse sistemi i drejtësisë në Shqipëri mund të ngrihet mbi manipulimin politik për të ofruar drejtësi të vërtetë, dhe nëse BE-ja mund të mbrojë parimet e saj pa mbyllur sytë ndaj kundërthënieve brenda procesit të zgjerimit.
Në këtë dramë që po shpaloset, Veliaj qëndron njëkohësisht si protagonist dhe si simbol — një kryetar bashkie i kapur në shënjestër të pushtetit gjyqësor dhe rivalitetit politik, fati i të cilit mund të formësojë jo vetëm të ardhmen e Tiranës, por edhe vetë integritetin e premtimit europian ndaj anëtarëve të saj aspirantë.
*Artikulli i Brussels Morning
