Shtatë vjet më parë, kirurgu i rinologjisë Peter Andrews kreu një operacion që do t’i ndryshonte rrjedhën e karrierës së tij. Andrews po operonte një pacient i cili kishte thyer hundën shumë vite më parë pasi ishte goditur nga një top kriket. Procedura ishte delikate. Duhet të realizonte me saktësi murin e hollë të kërcit që ndan vrimat e hundës. Por ai pati një rezultat befasues. Siç ishte në gjendje të vështirë me frymëmarrjen, ai nuhati përsëri për herë të parë pas 40 vjetësh, një kthesë e jashtëzakonshme
Të jesh në gjendje të nuhasësh është në fakt një rezultat i një procesi kompleks neurologjik. Qelizat nervore specifike të erës, të njohura si neurone nuhatëse, të vendosura lart në zgavrën e hundës, zbulojnë molekula në ajër siç janë ato të lëshuara nga një parfum, ose thërrmijat e tymit nga diçka që digjet. Ata më pas e transmetojnë këtë informacion përmes një fije nervore të gjatë që kalon nëpër kafkës në një pjesë të trurit. Ky rrjet është një nga më të “adaptuarit” në të gjithë sistemin nervor qendror. Për të vazhduar funksionimin, ajo rigjenerohet plotësisht çdo gjashtë javë, duke hedhur neuronet ekzistuese të nuhatjes dhe duke krijuar të reja nga e para.
“Kjo është një veti mjaft specifike në vetvete, sepse ato neurone duhet të rilidhen përsëri me indet e trurit,” thotë Andrews. Por ndonjëherë mund të ndodhin gjëra që dëmtojnë aftësinë e për t’u rigjeneruar. Rreth 5% e popullsisë mund të vuajnë nga anosmia, një term mjekësor për humbjen e përkohshme ose të përhershme të nuhatjes. Anosmia mund të ndodhë si pjesë e procesit të plakjes, por mund të ndodh edhe në mosha të tjera, për shkak të faktorëve të ndryshëm që fillojnë nga hundët e thyera deri te infeksionet virale.
Në rastin e pacientit të Andrews, operacioni korrigjues u kishte mundësuar neuroneve të nuhatjes të rigjeneroheshin dhe të rilidheshin me sistemin nervor qendror. Kurioz nëse ndërhyrjet kirurgjikale mund të ndihmojnë më shumë njerëz me anosmi, Andrews filloi të hulumtojë gjendjen edhe më shumë, por deri vonë përpjekjet e tij u penguan nga financimi i kufizuar. Kjo është për shkak se anosmia tradicionalisht është anashkaluar nga komuniteti mjekësor dhe aroma është quajtur “Hirushja e shqisave” pavarësisht ndikimit të saj në jetën e njerëzve. Për shkak se aftësia për të nuhatur është gjithashtu e lidhur me shijen, njerëzit me anosmi shpesh vuajnë nga oreksi, si dhe nivele të larta depresioni.
“Humbja e nuhatjes mund të ndryshojë jetën. Ajo heq një pjesë të rëndësishme të ndjenjës së të qenurit vetvetja. Sinjalet e nuhatjes u japin thellësi ndërveprimeve tona shoqërore. Fshini të gjitha ato dhe përvoja juaj në botë është dy-dimensionale,” thotë Chrissi Kelly, themeluese e organizatës jofitimprurëse “AbScent”e cila mbështet njerëzit që kanë humbur aftësinë e nuhatjes, me qendër në Mbretërinë e Bashkuar. Por gjatë tetë muajve të fundit, perceptimet mjekësore tradicionale të anosmisë kanë ndryshuar. Virusi Sars-CoV-2 mdikon tek nuhatja dhe kjo ka bërë që njerzit me problemin e tillë të jenë në qendër të vëmendjes.
John Hayes, drejtor i Qendrës së Vlerësimit Ndjesor në universitetin Shtetëror të Pensilvanisë, thotë se rreth 77% e pacientëve me Covid përjetojnë humbje të plotë të nuhatjes gjatë fazës akute të sëmundjes së tyre. Disa rikuperohen brenda dy muajve të parë, sipas një studimi tek 100 pacientë të shtruar në spital dhe rreth dy të tretat e pacientëve u rikuperuan duke iu rikthyer funksioni normal i aromës brenda gjashtë deri në tetë javë. Por, duke parë përtej pacientëve të shtruar në spital, të tjerët besojnë se një pjesë e konsiderueshme vazhdojnë të përjetojnë humbje të pjesshme ose të plotë të erës disa muaj më vonë. “Ajo që dimë sot është se pas dy muajsh, rreth gjysma e njerëzve që kanë humbur ndjenjën e nuhatjes me Covid-19 ende kanë dëmtime,” thotë Danielle Reed, drejtoreshë e asociuar në qendrën shëndetësore “Monell Chemical Sense Center”në Filadelfia, Pensilvania.
Pse disa shërohen dhe të tjerët jo?
Që nga Prilli, shkencëtarët janë në garë për të kuptuar se pse Sars-CoV-2 ka një ndikim të tillë në aftësinë e nuhatjes dhe pse disa njerëz janë më të prekur se të tjerët. Ngarkesa virale duket të jetë një faktor kryesor, që do të thotë se njerëzit që punojnë në industri ku ka më shumë të ngjarë të ekspozohen ndaj sasive më të mëdha të virusit janë ndoshta më të ndjeshëm ndaj anosmisë afatgjatë. Andrews kohët e fundit kreu një sondazh të 114 punonjës të kujdesit shëndetësor në spitalet në veri të Londrës dhe Italisë të cilët kishin rezultuar pozitivë për Covid-19 dhe zbuloi se 70% kishin përjetuar humbje të nuhatjes dhe shijes. Nga ata, 60% vazhdonin të përjetonin probleme 52 ditë pas infeksionit një normë më e lartë se popullata e përgjithshme.
Por ndërsa viruset e tjerë të tillë si koronavirusët që shkaktojnë ftohjen e zakonshme gjithashtu mund të çojnë në humbjen e erës, anosmia nga Covid-19 është e pazakontë sepse shpesh ndodh menjëherë dhe pa ndonjë ndikim të madh.
“Humbja e erërave që kemi tradicionalisht me një ftohje të zakonshme është zakonisht sepse kemi shumë mbingarkesë dhe molekulat aktive të aromës nuk mund të arrijnë në majën e zgavrës së hundës”, thotë Hayes.
Ndërsa receptori ACE2 që Sars-CoV-2 përdor për të hyrë në trup nuk shprehet nga vetë neuronet e nuhatjes, ai është i pranishëm në nivele të larta në qelizat përreth të zgavrës së sipërme të hundës, të cilat ushtrojnë ndikimin e tyre në aftësinë për të nuhatur duke siguruar mbështetje metabolike dhe strukturore për këto neurone. Kur Sars-CoV-2 pushton këto qeliza, kjo shkakton një nxitje të inflamacionit që dëmton funksionin tonë të nuhatjes. Kjo ndihmon në shpjegimin e spektrit të anosmisë së lidhur me Covid. Për shumë njerëz, koha e rimëkëmbjes varet thjesht nga sa kohë duhet që këto qeliza përreth të shërohen. Por në disa raste, inflamacioni është aq i rëndë sa dëmton edhe neuronet e nuhatjes. Për këta njerëz, koha e rikuperimit është shumë më e ngadaltë sepse neuroneve u duhet kohë të rigjenerohen nga furnizimi i qelizave burimore brenda hundës. Në disa raste të rralla, mund të ndodhë që neuronet e nuhatjes të shkatërrohen plotësisht, që do të thotë se rikuperimi nuk ka gjasa. Ndërsa ky sistem përpiqet të shërohet, mund të çojë në një gjendje të çuditshme të njohur si parosmia, në të cilën aroma kthehet, por në një mënyrë të çuditshme mund të ngatrrohen aromat. Shkencëtarët besojnë se kjo ndodh sepse neuronet e nuhatjes lidhen me zonat e trurit përgjegjëse për erën pasi rigjenerohen, por nuk e kuptojnë pse disa njerëz e përjetojnë këtë simptomë më shumë se të tjerët.
“Parosmia është shpesh një shenjë e rimëkëmbjes. Ka disa njerëz që kanë mbetur me shkallë të ulët të parosmisë, por kjo është e vështirë të përcaktohet.Ne e dimë këtë nga raste të tjera post-infektive të parosmisë, por për parosmikën post-Covid, është shumë herët të thuhet, “thotë Jane Parker, një kimiste.
A mund të trajtohet anosmia dhe parosmia? Një trajtim që mund të ndihmojë disa njerëz është trajnimi për nuhatjen. Kjo përfshin nuhatjen aktive të katër vajrave thelbësorë, trëndafil, limon, karafil dhe eukalipt për afërsisht 20 sekonda çdo ditë dhe vepron si një formë e fizioterapisë për hundën. Shkencëtarët thonë se kjo nuk ka gjasa të ndihmojë njerëzit me format më të rënda të humbjes së nuhatjes, por mund të jetë e dobishme për ata me parsomi dhe ata me anosmi të pjesshme, megjithëse ka shumë pak prova.
“Unë do të thoja që provat më të forta mbështesin disa përfitime për ata me një humbje të pjesshme të nuhatjes. Mekanizmi mund të jetë për të ndihmuar në trajnimin e pacientit për t’u përqëndruar në atë aftësi që ata kanë lënë, në thelb duke maksimizuar kapacitetin e tyre funksional të mbetur,” thotë Steven Munger, drejtor i Qendrës së universitetit të Floridës për Nuhatje dhe Shijim. Prevalenca e madhe e anosmisë së shkaktuar nga Covid ka çuar në disa prova të terapive krejtësisht të reja. Andrews ka marrë leje për të marrë biopsi të qelizave të dëmtuara nga hundët e punonjësve të kujdesit shëndetësor që kanë humbur nuhatjen për shkak të Covid-19 dhe t’i ekzaminojë ata për të parë nëse transplantimi i qelizave të reja në zonën e dëmtuar mund ta ndihmojë atë të rigjenerohet dhe të rilidhet me nervin qendror.
Në spitalin Mount Sinai në Nju Jork, Alfred Iloreta po udhëheq një studim që trajton pacientët të cilët kanë humbur ndjenjën e nuhatjes për shkak të Covid-19 me acide yndyrore omega-3 në formën e vajit të peshkut. Ai beson se kjo mund të ndihmojë në përshpejtimin e procesit të shërimit në qelizat e hundës të dëmtuara nga virusi dhe neuronet e nuhatjes. “Plotësimi i Omega-3 mund të ndihmojë në dy mënyra. E para do të ishte përmes një rruge anti-inflamatore, duke përmbysur dëmin e bërë nga infeksioni viral në qelizat mbështetëse ose neuronet. Acidet yndyrore Omega-3 gjithashtu janë treguar të kenë efekte rigjeneruese dhe neuroprotektive në neuronet e dëmtuara te pacientët me dëmtime të nervit periferik,” shpjegon ai.
Për shumë prej këtyre trajtimeve të propozuara, vetëm koha do të tregojë nëse janë efektive. Por në terma afatshkurtër, disa shkencëtarë po bëjnë thirrje që anosmia të përdoret më gjerësisht si një mjet shtesë diagnostikues Covid, për të ndihmuar testimin dhe gjurmimin e sistemeve kombëtare të bëhen më efektive. Tim Spector, i cili nisi aplikacionin “Studimi i Simptomës Covid-19” përsëri në Mars, thotë se shenjat e anosmisë janë një parashikues shumë më i saktë nëse dikush do të dalë pozitiv për Covid-19. “Të dhënat nga aplikacioni treguan se 65% e njerëzve që testuan pozitivisht për Covid-19 raportuan një humbje të nuhatjes, me një pjesë të konsiderueshme të tyre që kurrë nuk përjetuan një temperaturë të lartë. Pak më shumë se 40% e njerëzve që ishin pozitiv kishin ethe,” shpjegon Spector. Sipas tij, gjithashtu rigjenerimi është një proces i ngadaltë dhe mund të kërkojë pak kohë.
