Gjatë viteve ’60 – ’70 të shekullit të kaluar, shkëmbimet politike dhe kulturore midis Shqipërisë dhe Kinës ishin shumë të ngushta. Ish-kryeministri kinez Çu En Lai bëri tri vizita në Shqipëri, madje një herë ai e festoi Vitin e Ri në Shqipëri.
Pikërisht në bazë të kushteve të njëjta ideologjike, filmat shqiptare me temën e luftës antifashiste, si “Ngadhnjim mbi vdekjen”, “I teti në bronz” etj., dhe filmat kinezë “Vajza me flokë të bardhë”, “Basketbollistja me numër 5” etj., janë bërë kujtimi i përbashkët i një brezi të kinezëve dhe të shqiptarëve.
Në kulm të Revolucionit Kulturor Kinez, filmat e dubluar shqiptarë ishin të vetmet produkte të pastra ideologjike të vlerësuara si të përshtatshme për milionat e spektatorëve kinezë të kinemasë. Versioni i dubluar i filmit ”Ngadhënjim mbi vdekjen” ishte jashtëzakonisht popullor për publikun kinez, duke u renditur si filmi më i suksesshëm edhe në shitje biletash deri në fillim të viteve 1990-të, kur u tejkalua nga filmi hollivudian aksion, The Fugitive, me Harrison Ford dhe Tommy Lee Jones.
Filmi i Gëzim Erebarës dhe Piro Milkanit, një histori e rezistencës partizane, vazhdon të jetë edhe sot një moment historik në Kinë; impakti i madh e i shtrirë në kohë i këtij filmi në Kinë u ritregua në filmin e suksesshëm (blockbuster) të Jiang Xiao-s, Electric Shadows (Hije elektrike) (2004), i konsideruar si një nga versionet kineze të CINEMA PARADISO.
Në ritregimin herë të hidhur, e herë të ëmbël të jetës kineze në kinematë e kohës së Mao Zedong nga Xiao, një punonjëse fabrike, shtatzënë dhe e turpëruar, vendos të mos vrasë veten pasi sheh një skenë filmi ku aktorja shqiptare Eglantina Kume marshon trimërisht drejt vdekjes tek Ngadhnjim mbi vdekjen. Legjendat thonë se byroja komuniste kineze vendosi të mos i shkatërronte kitarat akustike të Kinës gjatë Revolucionit Kulturor, pasi personazhi kryesor shqiptar që luan Rikard Ljarja, mban një të tillë mbi shpatull e këndon këngë partizane gjatë filmit. Kinemaja shqiptare, mesa duket, paska fuqinë të parandalojë vetëvrasjet në film dhe e vetme të shpëtojë kitarën akustike në Kinë.
Si reagoi audienca shqiptare ndaj revolucionit të papritur kulturor kinez? Një gazetar i huaj që vizitoi Shqipërinë në vitet 1960 (duke u shtirur si turist) shkruan: “Filmat kinezë shfaqen në kinematë e shumta të hapura (një vizitor tha në mënyrë ironike se Shqipëria ka ‘filma drive-in për këmbësorë’) dhe në errësirë studentët shpesh bërtasin dhe fishkëllejnë kundër propagandës mbytëse.” E qeshura në errësirë si formë rebelimi.
Pekini siguroi bursa për të rinjtë vendas të cilët nuk mund të merrnin më trainime në Moskë, përveç shumë këshilltarëve kinezë. Të dy vendet filluan të shkëmbejnë delegacionet kulturore më shpesh. Por, për gjithë bisedat për vëllazërinë kino-shqiptare, të mirat kulturore kineze vështirë se mund të zëvendësonin ato sovjetike. Kina ishte e largët, gjuha e saj e panjohur. Kjo paraqiste probleme logjistike, nga pengesat e transportit te problemi i ndërlikuar i përkthimit. Zyrtarët dhe diplomatët e ngarkuar me mbledhjen e filmave kinezë në vitet 1960 shqetësoheshin për këtë distancë kulturore, duke e përshtatur me kujdes në termat e “kuptueshmërisë”. Kur përfaqësuesit shikuan filmin kinez, Daji he ta de fuqin ( Daji dhe Etërit e saj , 1961), për shembull, ata e konsideruan atë që të kishte “një përmbajtje të shëndetshme arsimore”. Por një tjetër film kinez mbi rezistencën kundër Japonisë dukej, siç e thanë ata, “i vështirë për t’u kuptuar”.
Pse filmat kinezë nuk tërhoqën më shumë shikues? Regjisorët kinezë favorizonin «një mënyrë që spektatori vendas nuk është mësuar ende». “Filmat Vietnamezë kanë të bëjnë me armë, filmat e Koresë së Veriut janë qesharake dhe tragjike, filmat rumunë janë romantikë dhe filmat shqiptarë janë krejtësisht konfuzë.” Por është e rëndësishme të kihet parasysh se filmat, qoftë burime konfuzioni apo objekte kurioziteti, ishin vetëm një aspekt i një trafiku shumë më të gjerë kulturor. Të përpiqesh t’i japësh kuptim këtij trafiku do të thotë të fillosh të hartosh kufijtë kulturorë të socializmit jo-Sovjetik, një proces i mbështetur nga shtetet partiake dhe agjencitë kombëtare të filmit, por jo i komanduar plotësisht prej tyre.
As mosmarrëveshjet politike nuk ishin në përputhje me trafikun kulturor: ashtu si filmat e vjetër sovjetikë vazhduan të qarkullonin në kinematë shqiptare pas vitit 1961, kështu që filmat shqiptarë vazhduan të qarkullonin në Kinë edhe kur të dy Partitë Komuniste kishin filluar të konfliktoheshin në fillim të viteve 1970 për shkak të vizitës së Richard Nixon në Pekin. Individë kinezë të një brezi të caktuar jo vetëm që kujtojnë filmat shqiptarë, por ata “gjithashtu mund të këndojnë disa nga këngët nga ato filma.”
Vitet në vijim nuk do të jenë të lehta. Shqipëria ende nuk ka një Kinotekë, e aq më pak një kinema publike. Një kinematografi kombëtare meriton studim, ruajtje dhe admirim serioz.
