Kur u ktheva nga lokali, vura re diçka që më bëri të ndihesha shumë i vetmuar dhe shumë larg shtëpisë, shkruan Tom Robbins për revistën e njohur ”Financial Times”.
Lugina u përfshi ngadalë nga hijet, ndërsa dielli perëndonte pas një kreshte të largët. Ndodhesha në një rrugë të rrethuar nga të dyja anët nga një ”lëmsh” i dendur ahesh dhe thuprash ngjyrë argjendi, rreth një orë më këmbë nga hoteli im.
Dhe, e ngrirë në dëborë, ishte putër e madhe rrëqebulli.
I kisha kushtuar pak vëmendje, kur dikush përmendi se këto pyje ishin shtëpia e arinjve, rrëqebujve dhe ujqërve. U përkula dhe përdora stilolapsin tim për të matur gjurmën, teksa ai futej lehtësisht brenda. Po çfarë dija unë për ujqërit?
Nuk ishte vetëm jeta e egër që tërhoqi ankthin tim ndërsa vrapova përsëri në shteg atë natë. Isha thellë në Bjeshkët e Nemuna të Shqipërisë, një emër që duket se ka shpjegime të shumta, por asnjëri prej tyre nuk është tamam gazmor. I ndaluar për pesë dekada gjatë epokës komuniste të vendit, rajoni më vonë u bë i njohur për gjakmarrjen, shpopullimin masiv dhe dhunën e herëpashershme.
Në librin e tij të vitit 1998, ”Bjeshkët e Nemuna”, Robert Carver takon dy misionarë që kanë hapur një zyrë turistike në Bajram Curri, qyteti më i afërt me vendin ku isha unë.
Kjo është një ide që i duket tinëzare: ”Bajram Curri bëri që Haiti dhe Liberia të duken si Riviera Franceze. Ndoshta mund të filloni me një agjenci udhëtimesh të specializuar. Çdo klienti do t’i garantohej të paktën dizenteria dhe plagët me armë zjarri. Bajram Curri do të kualifikohej patjetër”.
Megjithatë, çfarë do të kishte menduar ai për faktin që unë isha këtu për argëtimet më të këndshme të pushimeve, një udhëtim me ski?
Dhe kjo, në vend që të ishte pika e një aventure qëllimisht të çuditshme dhe të pazakontë, Shqipëria do të ofronte një nga skijimet më të bukura që kam provuar ndonjëherë.
Fluturova për në Prishtinë, pastaj mora një taksi ndërkohë që shiu u shndërrua në dëborë ndërsa ecnim. Menjëherë pas hyrjes në Shqipëri, shoferi im më drejtoi te bunkerët pranë rrugës – disa prej 750 000 të instaluara nga Enver Hoxha, teksa forconte vendin e izoluar midis viteve 1960 dhe 1980.
Jo shumë kohë më pas, kaluam rrugën e tërthortë për në Tropojë, të cilën shoferi ma etiketoi me rrëqethje, si një bastion mafioz. (Ndoshta ishte ndikuar padrejtësisht nga përdorimi i tij si vendlindja e gangsterëve në filmin ”Taken” të Liam Neeson, megjithëse për një zonë malore rurale dukej se kishte një numër të pazakontë SUV-ash të lartë me xhama të errët dhe targa angleze).
Në Bajram Curri u kthyem drejt veriut në një urë të varur dhe më pas në Parkun Kombëtar të Luginës së Valbonës, një luginë e egër dhe e thyer.
Ndërtesat dhe flladi përgjatë rrugës së qytetit ia lanë shpejt vendin peizazheve të bukura natyrore, ku rruga gjurmoi vijën e një lumi të vrullshëm me dëborë të shkrirë.
Pranë fshatit të Dragobisë kaluam një sërë shtëpish-ferma me pamje idilike dhe paraindustriale, hambare si në pikturat e Cloude Monet, me kullota të kufizuara me gardhe shtyllash druri.
Në momentin që mbërritëm në Qendrën Turistike të Valbonës, një grup shtëpizash prej druri, ku do të qëndroja, ishte i pranishëm edhe një helikopter i parkuar në mënyrë të papërshtatshme aty pranë.
Vazhdoi të binte dëborë edhe për pjesën më të madhe të ditës. Flokët e bardha të dëborës ngriheshin më lart nga shtyllat e gardhit sa herë që shikoja nga dritarja, degët e pemëve dhe tehet e helikopterit përkuleshin nën peshën e saj.
Megjithatë, të nesërmen në mëngjes, hapa derën e bujtinës dhe zbulova se retë ishin pastruar. Drita e diellit lante majat e thyera që ngriheshin nga lugina duke lënë një përshtypje të madhe si Dolomitet.
Ndryshe nga Dolomitet, në veriun të Italisë, të ndërthurur me teleferikë dhe restorante malore, këtu nuk kishte asgjë: asnjë infrastrukturë skijimi, vetëm disa shtëpi pritjeje (dhe shumica e tyre të mbyllura për dimër), vetëm një rrugë që shkon lart luginës pa dalje.
Ndërsa soditja, nja dy kuaj erdhën duke ecur përgjatë rrugës të pashoqëruar dhe me sa duket sapo kishin dalë për një shëtitje.
Shumë shpejt ishim në fluturim me helikopter.
Katër të ftuar, udhërrëfyesi ynë slloven, Rok Zalokar dhe piloti gjerman, Dethlef Gensel. U ngjitëm shpejt duke u nisur drejt perëndimit dhe drejt kreshtës së lartë në skajin më të largët të luginës së Valbonës.
Diku nën dëborë ishte rruga që të çonte në luginën fqinje të Shalës, një rrugë e cila ishte “një nga më të rrezikshmet në Shqipërinë e Veriut”, sipas librit të Carver të vitit 1998.
“Askush, as shqiptari më i guximshëm nuk e përdori këtë zonë, nëse nuk ishte i armatosur dhe i shoqëruar nga miq të armatosur”, shkruan Carver.
Ne ikëm me vërtik, me stomakun që më pështjellohej, ndërsa toka u zhduk poshtë nesh.
Ne zbritëm në majë të një grupi majash midis fshatrave Theth dhe Ducaj, u ngjitëm dhe më pas pamë sesi helikopteri po zbriste në luginë. Zhurma e tij sikur vinte në dukje izolimin tonë të plotë. Zalokar na buzëqeshi, na dha drejtimin dhe më pas u zhduk në dëborë.
Në fund, rreth 1 000 metra më poshtë, ne u rigrupuam. Vazhduam të ecnim gjatë gjithë mëngjesit, derisa kërcënimi për një mot të keq na detyroi të strehoheshim.
Fluksi i parë i turistëve mbërriti në Shqipëri menjëherë pas rënies së komunizmit, në 1992, por tranzicioni i lëkundur drejt një ekonomie tregu çoi shpejt në paqëndrueshmëri të mëtejshme. Familjet shisnin shtëpi dhe bagëti në ato që rezultuan të ishin skema piramidale. Kur ato u shembën përfundimisht, në 1997, pati një kryengritje të armatosur dhe një forcë paqeruajtëse ndërkombëtare u dërgua për të rivendosur rendin. Kosova fqinje ishte në luftë një vit më vonë.
Si rezultat, vetëm gjatë dekadës së fundit turistët kanë filluar të eksplorojnë malet përreth Valbonës – madje edhe atëherë, vetëm në numër të vogël dhe pothuajse ekskluzivisht në verë. Grupi i rastësishëm i tureve të skive mund të kalojë, duke u ngjitur dhe duke përdorur lëkura ngjitëse në bazën e skive të tyre, por majat më pak të thepisura diku tjetër në vend janë më të përshtatshme për ski. Kjo përbën një perspektivë të rrallë në Evropë, një brez malesh pak të vizituara dhe me pak ski, ideale për ski me helikopterë.
Fakti që ishim këtu ishte plotësisht falë Zalokarit, i cili, ndërsa trajnonte guida në Kosovë, në vitin 2018, ishte ngjitur në Gjeravicë, një majë afër kufirit shqiptar, dhe kishte parë Valbonën.
“Unë u mahnita. Kam jetuar gjithë jetën në rajonin e Ballkanit. E dija se kishte disa male vërtet të bukura për të ski dhe ngjitur me Malin e Zi dhe Kosovën, por me të vërtetë kurrë nuk e kuptova se sa potencial kishin këto male”, thotë ai.
Zalokar filloi të bënte ski para moshës dy vjeç. Shumë vite më vonë ai filloi të stërvitej si udhërrëfyes dhe të punonte për operacionet me heliski në Suedi dhe Alaskë. Pasi vizitoi Valbonën, në vjeshtë, ai dhe e dashura Petra Brajnik hapën kompaninë e tyre të re të heliskive, këtu, në janar 2019.
Janë ende ditët e para. Pas një ndërprerjeje pandemike, këtë vit ishte vetëm sezoni i tretë, ku secili zgjati vetëm tre javë. Gjatë qëndrimit tim kishte shtatë të ftuar të tjerë (operacionet e mëdha të Amerikës së Veriut mund të kenë pesëfishin e këtij numri). Një burrë, një sipërmarrës me qendër në Zvicër, më tha se për vite të tëra kishte bërë një pelegrinazh vjetor në heliski, në Kolumbinë Britanike. Pasi erdhi këtu, ai nuk e pa më nevojën për të shkuar atje.
Kështu pra. Një atmosferë zbulimesh potenciale dhe të reja ka kjo zonë. Ekziston gjithashtu një kuptim i të qenit pjesë e një ekipi dhe jo një klient në një operacion tregtar.
Grupi është mjaft i vogël, aq sa të ftuarit dhe stafi mund të hanë vakte së bashku në disa tavolina të përbashkëta, tregimet e skijimit që ndahen së bashku me pjatat me mish qengji të pjekur, speca të mbushura, patëllxhanë të pjekur dhe raki kumbulle. Një natë u mblodhëm rreth një zjarri për të dëgjuar një nga stafi që luante në violinë; një natë tjetër, ne shtynim tavolinat në dhomën e ngrënies për një trupë lokale që performonte valle tradicionale. Këtu mos ejani duke pritur vaskat e nxehta apo sallonet e purove, që gjenden në disa shtëpi kanadeze për heliski.
Trajtime më të paharrueshme gjenden në malet përreth. Në ditën tonë të dytë, zbritëm në veri të Thethit dhe pamë re që derdheshin pranë nesh, si një përrua që lëviz me shpejtësi mbi një gur të lëmuar. Malet këtu kulmojnë në rreth 2 600 metra. Një tjetër ecje përfundoi në skajin e sipërm të një pylli me pisha të zeza, disa me pemë pesë shekullore, me trungjet e tyre të rrudhura si këmbët e majme të një elefanti.
Kur zbritëm në fund të ditës, dy gra kishin ndezur një zjarr në natyrë afër hotelit për të përgatitur fli, një pjatë tradicionale shqiptare, shtresa petullash të holla të gatuara në qymyr dhe të servirura me reçel fiku dhe mjaltë vendas gështenjash. Më vonë bisedova me Hysni Selimajn, i cili punonte në hotel. Tani, 50 vjeç, ai ishte rritur në luginë.
“Jeta ka qenë shumë e vështirë”, thotë ai, ndërsa kujtoi se, si fëmijë kishte bërë skitë e tij nga dërrasat e ashpra të drurëve.
“Nevojat elementare, ushqimi dhe veshmbathja ishin me mungesë dhe rruga e pashtruar deri në luginë do të ishte shpesh e pakalueshme në dimër, duke i bërë ato të pakalueshme për javë të tëra”, thekson Hysniu.
Kur bota më në fund filloi t’iu hapej, në vitet 1990, shumë shqiptarë u larguan në kërkim të perspektivave më të mira jashtë vendit.
“Në vitin 1997, Valbona kishte mbetur me 10 familjet e saj të fundit”, sipas Selimajt.
Ai u nis për në Greqi dhe më pas për në Gjermani, por si shumë miq u kthye përfundimisht, duke përdorur të ardhurat e tij për të hapur një bujtinë të vogël për t’u kujdesur për numrin ngadalë në rritje të vizitorëve të verës.
