BBC i ka dedikuar një reportazh Shqipërisë me në qendër një 57-vjeçare nga Lëpusha e Malësisë së Madhe, e cilësuar si ndër si të fundit nga “burrneshat e betuara” të Shqipërisë.
“Shqipëria ishte një botë burrash, e vetmja mënyrë për të mbijetuar ishte të bëheshe e tillë”, thotë Gjystina Grishaj.
“Shqipëria ishte një botë burrash, e vetmja mënyrë për të mbijetuar ishte të bëheshe e tillë”, thotë Gjystina Grishaj.
Familja e Gjystinës prej më shumë se një shekulli jeton në rajonin e Malësisë së Madhe të Lëpushës. Një luginë e futur thellë midis maleve të thepisura, është një nga zonat e pakta ku ekziston ende tradita e burrneshës: një praktikë shekullore në të cilën gratë betohen pleqve të fshatit dhe jetojnë si burra.
Këto gra njihen si burrneshat, ose virgjëresha të betuara.
“Ka shumë të pamartuar në botë, por nuk janë burrneshat. Një burrnesh i përkushtohet vetëm familjes, punës, jetës, për të ruajtur pastërtinë e saj”, thotë Gjystina, tashmë 57 vjeç.
Për shumë gra të lindura në kohët e mëparshme, shkëmbimi i identitetit të tyre seksual, riprodhues dhe social ishte një mënyrë për të shijuar liritë që vetëm burrat mund t’i përjetonin.
Bërja “burrnesha” i lejoi grave të visheshin si burra, të vepronin si kryefamiljare, të lëviznin lirshëm në situata sociale dhe të merrnin përsipër punë tradicionalisht të hapura vetëm për burrat.
Si një e re sportive, aktive, Gjystina, ose Duni, siç njihet nga njerëzit më të afërt, ishte e vendosur të ishte e pavarur. Ajo kurrë nuk e imagjinonte një jetë tradicionale për veten e saj të martesës, punëve të shtëpisë, veshjes së fustaneve…
Në vend të kësaj, pas vdekjes së babait të saj, ajo vendosi të bëhej një virgjëreshë e betuar, në mënyrë që të drejtonte familjen dhe të mund të merrte përsipër punë për t’i mbështetur financiarisht.
“Ishim jashtëzakonisht të varfër… babai më vdiq, nëna ime kishte gjashtë fëmijë, kështu që për ta bërë më të lehtë për të, vendosa të bëhesha burrnesha dhe të punoja shumë”, thotë ajo.
Gjystina jeton në një fshat të largët; Pritja e celularit është e rrallë në rastin më të mirë dhe dimrat e ashpër bëjnë që rruga për në Lepushe shpesh të jetë e bllokuar nga bora dhe të ndërpritet energjia elektrike.
Ajo drejton një shtëpi për mysafirë, punon tokën dhe kujdeset për kafshët e saj. Ajo drejton një shtëpi për mysafirë, punon tokën dhe kujdeset për kafshët e saj. Si burrnesha dhe kryefamiljare, ajo ushtron edhe artin e bimëve mjekësore për të bërë çajra dhe vajra shëruese, një aftësi e trashëguar nga babai i saj.
“AI kujdesej shumë për barërat medicinale dhe mësimet ma përcillte mua. Dhe dua që këtë praktikë ta trashëgojë edhe mbesa ime Valerjana, edhe pse ka zgjedhur një rrugë tjetër”, thotë Duni.
“Sot askush nuk tenton të bëhet virgjëreshë e betuar”, thotë Valerjana Grishaj. “Vajzat e reja as që mendojnë të bëhen virgjëresha të betuara. Unë jam një shembull i vërtetë për këtë.”
E rritur së bashku me tezen e saj në Lepushe, Valerjana zbuloi se mundësitë për gratë në këtë zonë ishin minimale, me një pritshmëri për t’u martuar në moshë të re.
“Një moment që më kujtohet gjithmonë kur isha në klasën e gjashtë të shkollës fillore. Një shoqja ime ishte në klasë të nëntë dhe po fejohej. Ishte vetëm 14 vjeç”, kujton ajo.
“Ajo më tha se burri i saj nuk do ta lejonte të vazhdonte studimet dhe se duhej të dëgjonte burrin e saj, të qëndronte me të dhe t’i bindej atij”.
Në vend që të martohej e re apo të bëhej e virgjër e betuar, Valerjana u largua nga shtëpia e familjes në moshën 16-vjeçare për të studiuar regji teatri dhe fotografi në kryeqytetin e Shqipërisë, Tiranë.
“Në Tiranë, vajzat dhe gratë kanë më shumë avantazhe dhe janë më të emancipuara. Ndërsa në fshat situata edhe tani është ende një fatkeqësi”, thotë ajo.
Edhe pse nuk ka shifra të sakta, llogaritet se kanë mbetur vetëm 12 burrneshat në veri të Shqipërisë dhe në Kosovë. Që nga rënia e komunizmit në vitet 1990, Shqipëria ka parë ndryshime shoqërore që nënkuptojnë më shumë të drejta për gratë.
Valerjana e sheh si pozitive që tradita e burrneshës po shuhet.
“Sot ne vajzat nuk duhet të luftojmë për t’u bërë burra”, thotë ajo. “Duhet të luftojmë për të drejta të barabarta, por jo duke u bërë burra”.
Në vitin 2019, aktivistja për të drejtat e grave Rea Nepravishta protestoi në aktivitetet e Ditës Ndërkombëtare të Gruas në Tiranë.
Ajo doli në rrugë me një tabelë të madhe të shkruar me fjalën “burrnesha”, e cila ishte goditur me një kryq të madh të kuq dhe fjalët “gratë të forta” të shkruara poshtë saj.
“Në gjuhën shqipe, kur duam ta përshkruajmë një grua si një grua e fortë, përdorim termin ‘burrnesha’”, thotë ajo.
“Është një fjalë e përbërë nga dy pjesë, ‘Burre’ do të thotë burrë… Nuk duhet t’i referohemi burrave për të treguar forcën e gruas.”
Rea beson se vendi është në rrugën e hapjes dhe ka bërë “shumë hapa përpara në një periudhë të shkurtër kohe”.
Sipas UN Ëomen, pjesëmarrja e grave në vendimmarrjen politike dhe ekonomike të Shqipërisë ka përparuar kohët e fundit me përmirësime në kodet dhe proceset zgjedhore, edhe pse ajo mbetet ende e kufizuar dhe hendeku i pagave nuk është trajtuar siç duhet. Deri në vitin 2017, gratë përbënin 23% të anëtarëve të parlamentit dhe 35% të këshilltarëve vendorë.
Por të drejtat e grave kanë një rrugë për të bërë.
“Seksizmi, stereotipet gjinore… dhe dhuna me bazë gjinore fatkeqësisht janë ende shumë të përhapura në Shqipëri”, thotë Rea.
Të dhënat nga UN Ëomen sugjerojnë se pothuajse 60% e grave shqiptare të moshës 15-49 vjeç kanë përjetuar dhunë në familje. Dhe Baza e të Dhënave të Trupave të Traktatit të OKB-së zbulon se vetëm tetë për qind e grave zotërojnë tokë dhe mbeten të margjinalizuara në çështjet e trashëgimisë.
Rrënjët e traditës së burrneshës e kanë origjinën nga Kanuni, një Kushtetutë e lashtë e përdorur në Kosovë dhe Shqipërinë veriore në shekullin e 15-të, mbi të cilën u organizua shoqëria shqiptare. Sipas këtyre ligjeve patriarkale, gratë konsideroheshin pronë e burrit të tyre.
“Zgjedhja e një vajze për t’u bërë virgjëreshë e betuar nuk ka lidhje me seksualitetin, është thjesht një zgjedhje për të pasur një rol tjetër, një pozicion tjetër në familje”, thotë Afërdita, një etnografe.
Sipas ligjit të Kanunit, gjakmarrja ishte një detyrim shoqëror për të ruajtur nderin. Ato mund të fillonin me një veprim aq të vogël sa një kërcënim ose një fyerje, por ndonjëherë mund të përshkallëzohej në një vrasje, pas së cilës pritej që familja e viktimës të kërkonte drejtësinë e saj duke vrarë vrasësin ose një mashkull tjetër në familjen e palës fajtore.
“Kudo që shkova, mora respekt të veçantë dhe ndjehesha mirë. Më respektonin si burrë dhe jo si grua… Kështu ndihesha më e lirë”, thotë Gjystina.
“Nuk do të ketë më burrnesha, unë do të jem e fundit”, shtoi ajo.
Ajo pranon se ndonëse mund të mos merrte të njëjtin vendim sot, nëse do të mund të kthehej pas në kohë do t’i bënte të gjitha përsëri.
“Ndihem krenare që jam burrneshë, nuk jam penduar”.
