New York Times: Piramida e diktaturës, basti i së ardhmes së Shqipërisë

“Piramida për një kohë të gjatë ishte si kujtim injë regjimi brutal dhe dekadave të zhgënjimeve që pasuan në Shqipëri. Tani, ajo është simbol i një qyteti që aspiron të jetë “Tel Avivi i Ballkanit” i teknologjisë së lartë”. E ndërtuar në vitet 1980 për të përkujtuar një tiran të vdekur në stilin faraonik, piramida e betonit dhe e qelqit në qendër të kryeqytetit të Shqipërisë, Tiranës, po shkatërrohej në kohën kur inxhinierët dhe punëtorët e ndërtimit arritën për ta shpëtuar.

Kështu nis artikullin e saj prestigjiozia amerikane “The New York Times”, duke cituar gazetarin Andrew Higgins. Xhamat ishin të thyer, shkruan ai, të pastrehët flinin në ambientet e saj ‘shpellore’, e lyer me mbishkrime dhe me erë të keqe urine. Shishe dhe shiringa të zbrazëta mbuluan dyshemenë, e cila u mbulua me mermer të lëmuar kur piramida, një faltore e diktatorit të ndjerë komunist të Shqipërisë, Enver Hoxha, u hap për herë të parë në 1988, por që atëherë ishte zhveshur nga vandalët dhe hajdutët.

“Vendi ishte një gërmadhë”, kujton Genci Golemi, inxhinieri i kantierit, vizitën e tij të parë. “Gjithçka ishte vjedhur.”
Tani, pas dy vitesh punë rindërtimi, ndërtesa është një tempull që shkëlqen për shpresat ambicioze të Shqipërisë për të ardhmen. Për kryebashkiakun e Tiranës, Erion Veliaj, ndryshimi prej 22 milionë dollarësh i piramidës tregon se si ai e imagjinon kryeqytetin – si “Tel Avivi i Ballkanit”, një qendër e teknologjisë së lartë që ofron vende pune dhe premtime për një vend që ishte kaq i varfër dhe larg botës moderne nën diktaturën e Enverit, i cili vdiq në 1985.

“Në vend që të jetë një shpërthim nga e kaluara, do të shpërthejë në të ardhmen,” tha kryebashkiaku për piramidën, duke lënë mënjanë faktin se Shqipëria është ende një nga vendet më të varfra të Evropës dhe më e njohur si një burim i migrantëve ekonomikë sesa inxhinierë softuerësh, shkruan New York Times. Megjithatë, pas dekadash të planeve të mëdha të dështuara për piramidën, shpresa është e lartë. Ajo është duke u ripërdorur si një hapësirë për klasat, kafenetë dhe zyrat e kompanive të teknologjisë dhe është planifikuar të hapet në fund të këtij viti.

“Hoxha do të rrotullohet në varrin e tij për të parë memorialin e tij të shndërruar në një festë të kapitalizmit, të punës dhe të së ardhmes”, tha Veliaj, duke qëndruar në majë të piramidës, e cila është rreth 70 metra e lartë. New York Times vazhdon më tej se shumë vende në skajin lindor të Evropës dikur komuniste kanë luftuar me pyetjen se çfarë të bëjnë me strukturat masive të mbetura nga e kaluara që shumica e njerëzve do të donin të harronin. Winy Maas, arkitekti kryesor i MVRDV, një firmë holandeze që udhëhoqi ridizajnimin e piramidës së Tiranës, tha se pavarësisht se sa të vështira janë fillimet e një ndërtese, shembja është “rrallë një opsion i mirë.”

Ai tha se ishte frymëzuar nga rindërtimi i Rajhstagut në Berlin nga arkitekti britanik Norman Foster, i cili i shtoi një kube xhami një ndërtese të lidhur prej kohësh me të kaluarën naziste të Gjermanisë dhe e ktheu atë në një simbol të mbushur me dritë të demokracisë moderne të vendit.nShqipëria ishte vendi i fundit në Evropë që hoqi dorë nga komunizmi, duke e bërë këtë në vitin 1991 me një furi sulmesh ndaj statujave të zotit Hoxha, sallës së tij përkujtimore dhe gjithçka që ai përfaqësonte. Por shpresat për një epokë të re të prosperitetit demokratik u kthyen shpejt në një trazirë akoma më të madhe kur një rrjet i skemave primaidale u shemb në 1997, duke shkaktuar protesta të dhunshme mbarëkombëtare që e shtynë vendin drejt luftës civile.

Temperaturat përfundimisht u qetësuan, duke i hapur rrugën Shqipërisë për të aplikuar për t’u anëtarësuar në Bashkimin Evropian në 2009 dhe për të fituar statusin e kandidatit në 2014 për hyrjen e ardhshme në bllok, të cilit ende nuk i është bashkuar. Gjatë gjithë këtij udhëtimi të turbullt, piramida e Hoxhës u shfaq mbi Tiranë, duke u prishur ngadalë dhe në dukje duke tallur çdo qeveri të re shqiptare me kujtimet e saj për një sistem stalinist që pakkush dëshironte ta kthente, por zëvendësimi i të cilit kishte ushqyer kaq shumë zhgënjim.

“Fantazma e Hoxhës ishte kudo dhe e frikshme për të gjithë”, kujton Frrok Çupi, një gazetar i emëruar në vitin 1991 për të menaxhuar piramidën, e cila supozohej të bëhej një qendër kulturore.

Një nga detyrat e tij të para dhe më të frikshme, tha zoti Çupi, ishte të hiqte qafe një statujë mermeri prej 22 tonësh të diktatorit të ndjerë në sallën kryesore. Heqja e saj, besonte ai, ofronte shpresën e vetme për të shpëtuar piramidën nga turmat e zemëruara antikomuniste që donin të shkatërronin të gjithë ndërtesën. Statuja ishte aq e madhe dhe e rëndë sa lëvizja e saj rrezikonte të thyente dyshemenë dhe të rrëzonte piramidën. Ambasada italiane propozoi ngritjen e statujës nga çatia me helikopter. Të tjerë sugjeruan prerjen e tij në copa me një sharrë të veçantë. Në fund, Llesh Biba, një regjisor i ri teatri që punonte si zdrukthëtar në piramidë, iu vërsul statujës Hoxhës me një vare, duke e goditur në kokë dhe në trup, shkruan më tej NYT.

“U ndjeva shumë mirë që godita Hoxhën,” kujton zoti Biba, tashmë skulptor në një intervistë në studion e tij në Tiranë. “Askush tjetër nuk guxoi. Ata ishin të gjithë të shqetësuar për të shpëtuar lëkurën e tyre.” Megjithatë, pasi mbaroi punën e tij, Biba u shtrua në një spital me probleme serioze në mushkëri nga frymëmarrja e copave të mermerit dhe pluhurit. Kriza shëndetësore e zotit Biba krijoi atë që u bë një model i gjatë fatkeqësie i lidhur me një ndërtesë që, sipas Martin Matës, bashkëdrejtuesit të Fondit Shqiptaro-Amerikan të Investimeve, i cili ndihmoi në financimin e punës së rindërtimit, “dukej e mallkuar”. Në mungesë të parave për ta mbajtur piramidën të funksiononte si qendër kulturore, autoritetet e kthyen atë në një pronë me qira.

Klubi i parë i natës në Shqipëri zuri vend atje në fillim të viteve 1990. Agjencia e ndihmës e Shteteve të Bashkuara, USAID, një stacion televiziv dhe Pepsi u zhvendosën në hapësirën e zyrës në bodrum, e ndjekur nga NATO, e cila ngriti një zyrë atje gjatë luftës së vitit 1999 në Kosovën fqinje. Me kalimin e viteve, piramida filloi të shpërbëhej, u pushtua nga banorët dhe u mbush me të rinj që përdorën muret e saj të jashtme të pjerrëta prej betoni si rrëshqitje. Planet e guximshme për t’i dhënë strukturës një qëllim të ri erdhën dhe shkuan, duke përfshirë një projekt të dështuar të promovuar nga ish-kryeministri i Shqipërisë, Sali Berisha, për ta kthyer piramidën në një teatër të ri kombëtar.

Në vitin 2010, piramida ishte bërë një simbol kaq i turpshëm i dështimit, saqë ligjvënësit kërkuan që ajo të shembet dhe u kërkuan arkitektëve austriakë të krijonin një plan për të ndërtuar një ndërtesë të re parlamenti në tokën e saj. Edhe kjo përpjekje dështoi, shkruan New York Times. Rinovimi aktual më në fund theu vargun e dështimeve. Drejtues i përpjekjes aktuale është kryebashkiaku i Tiranës, z. Veliaj, një aleat i ngushtë politik i kryeministrit të Shqipërisë në dekadën e fundit, Edi Rama, një ish-artist që ka marrë lëvdata, madje edhe nga disa rivalë politikë, për lëkundjen e reputacionit të së shkuarës së vendit për kaos. Kryebashkiaku, 43 vjeç, kujtoi se kishte vizituar piramidën si nxënës shkolle menjëherë pasi ajo u hap në 1988 si një memorial i harlisur për zotin Hoxha. “Ishte si të shkoje në një funeral të frikshëm,” tha ai, duke përshkruar se si një yll i kuq i ndezur në çati “na shikonte të gjithëve si syri i Big Brother”.

Arkitekti Maas tha se gjatë rinovimit, ai u përpoq të “kapërcejë të kaluarën, jo ta shkatërrojë atë” duke ruajtur strukturën bazë të piramidës, duke e hapur atë më shumë ndaj dritës së diellit dhe duke modernizuar brendësinë për ta pastruar atë nga lidhjet me zymtësinë e Shqipërisë.
Shumë banorë e kanë kujtim rrëshqitjen në shpatet e piramidës, dizajni i ri përfshin një zonë të vogël për rrëshqitje. Megjithatë, shumica e mureve të jashtme tani janë të mbuluara me shkallë, në mënyrë që vizitorët të mund të ecin deri në majë, madje ka edhe ashensor. Jo të gjithë e pëlqejnë dizajnin e ri. Zoti Biba, i cili shkatërroi statujën e mermertë të zotit Hoxha më shumë se 30 vjet më parë, përçmoi piramidën e rindërtuar si një marifet i shkëlqyer i marrëdhënieve me publikun nga kryeministri.

Por kjo është një pikëpamje e pakicës. Z. Çupi, i cili pasi qendra e tij kulturore u rrëzua, mbështeti kërkesat për shembjen e godinës, tani vlerëson ridizajnimin si një shenjë se Shqipëria mund të kapërcejë fantazmat e saj komuniste dhe demonët postkomunistë. “Ne të gjithë donim të ishim pjesë e Perëndimit, por nuk e dinim vërtet se çfarë do të thoshte,” tha ai, “Piramida tani është transformuar plotësisht dhe kjo më jep shpresë për këtë vend.”