Më 5 janar 1993, vetëm disa ditë përpara se Bill Clinton të betohej si president i SHBA-ve, sekretari i shtetit në largim, Lawrence Eagleburger, përfundoi një memorandum prej 23 faqesh për pasardhësin e tij, i cili do të merrte detyrën pas disa javësh.
Dy ditë më parë, shefi i Eagleburger, presidenti George Bush, kishte udhëtuar drejt Moskës për të nënshkruar një traktat të ri të madh të kontrollit të armëve, START II, me presidentin rus Boris Yeltsin.
Kjo shihej si një fitore diplomatike e minutës së fundit në përfundim të mandatit të Bush-it që çimentoi fundin e tensioneve bërthamore të Luftës së Ftohtë dhe sinjalizuan atë që shumë menduan se ishte një fillim i ri për marrëdhëniet midis Moskës dhe Washington-it.
Memorandumi për Warren Christopher ishte një përmbledhje e pikave të nxehta globale dhe vendeve të rrënuara nga tensionet e forta – “po aq telashe…sa mundësi” – jo më e rëndësishmja prej të cilave ishin mbetjet e Bashkimit Sovjetik, i cili kishte pushuar së ekzistuari 13 muaj më parë.
Lista përfshinte rrezikun e luftës në ish-Jugosllavi dhe “një prishje të reformës në Rusi dhe një kthim në një formë të sundimit autoritar”.
Ai paralajmëroi gjithashtu për rrezikun e konfliktit të armatosur midis “Rusisë dhe ndonjë prej një numri shtetesh në periferi të saj”.
“Ukraina nuk është mundësia më e mundshme, por sigurisht më e rrezikshme”, shkroi ai.
Tridhjetë vjet më vonë, dhe pothuajse një vit pas pushtimit të plotë të Rusisë, Rusia dhe Ukraina po luftojnë tani luftën më të madhe tokësore në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore.
Memorandumi është një nga disa dokumente të sapodeklasifikuara të publikuara këtë javë nga Arkivi i Sigurisë Kombëtare, një organizatë joqeveritare e vendosur në Universitetin “George Washington” në Washington, D.C.
Organizata ka kërkuar me sukses deklasifikimin e materialeve të tjera nga presidenca Clinton, veçanërisht në lidhje me marrëdhëniet e SHBA-ve me Moskën nën presidencën Yeltsin.
Për politikën amerikane në vitet e para pas rënies sovjetike, “fokusi ishte qartësisht në Rusi, pavarësisht shënimit të Eagleburger për Ukrainën”, tha Thomas Graham, i cili shërbeu në Ambasadën e SHBA-ve në Moskë gjatë Bashkimit Sovjetik dhe ishte drejtor i Rusisë në Këshillin e Sigurisë Kombëtare të Dhomës së Përfaqësuesve në mesin e viteve 2000.
“U desh pak kohë për t’i përballuar Ukrainës diçka të afërt me vëmendjen që i kushtohet Rusisë”, tha ai.
“Reformat Demokratike të Rusisë”
Në një nga dokumentet e reja, që daton vetëm tre ditë pasi Clinton u betua në detyrë, ai ka një telefonatë me Yeltsin-in në të cilën ata diskutojnë krizën në ish-Jugosllavi, ku luftimet ishin ndezur në Bosnjë për më shumë se një vit.
Ata diskutojnë Irakun, ku forcat amerikane po zbatonin një zonë ndalim-fluturimi më shumë se një vit pas përfundimit të Luftës së Parë të Gjirit.
Dhe ata diskutojnë largimin e Rusisë nga epoka sovjetike.
“Ne jemi të vendosur të bëjmë gjithçka që mundemi për të ndihmuar reformat demokratike të Rusisë që të kenë sukses”, i tha Clinton-Yeltsin’it, sipas memorandumit, i njohur si një “telcon” – një transkriptim i përafërt, jo fjalë për fjalë.
Një dokument tjetër është memorandumi për Christopher-in nga Eagleburger, mandati i shkurtër i të cilit si sekretar i shtetit u eklipsua nga ai i kryediplomatit më të gjatë të Bush-it, James Baker.
Baker ishte një bashkëbisedues kyç jo vetëm me Yeltsin-in, por më parë me Gorbachev-in, pasi Bashkimi Sovjetik filloi të shpërthejë në fund të viteve 1980.
Baker u takua shumë herë me Gorbachev-in dhe liderë të tjerë evropianë ndërsa Gjermania u zhvendos për t’u ribashkuar dhe zyrtarët e SHBA-ve dhe NATO-s u përpoqën të zgjidhnin nëse do të lejonin që trupat të bazoheshin në atë që kishte qenë Gjermania Lindore.
Në memon e tij për Christopher-in, Eagleburger diskuton çështje më të gjera globale: degradimin e mjedisit, përhapjen e sëmundjeve si AIDS-i, dhe ai flet për “ndërtimin e partneriteteve të reja” me Japoninë dhe Evropën, dhe Kinën, Korenë e Veriut dhe Vietnamin.
Ai gjithashtu detajon një sërë problemesh të mundshme në shtetet e reja të pavarura të ish-Bashkimit Sovjetik, duke paralajmëruar se problemet ekonomike në Ukrainë që pasuan nga kolapsi sovjetik “mund të përkeqësojnë lehtësisht fërkimet me Rusinë për çështjet e sigurisë”.
Kjo përfshinte bazën e aksioneve të dy vendeve në Flotën e Detit të Zi të Bashkimit Sovjetik, e cila ishte ndarë midis Kievit dhe Moskës.
Ai përfshinte gjithashtu fatin e armëve bërthamore sovjetike që mbetën në territorin ukrainas dhe për të cilat disa zyrtarë amerikanë shqetësoheshin se mund të humbeshin ose vidheshin dhe të shiteshin në tregun e zi. Shqetësime të ngjashme kishte edhe për armët bërthamore të Rusisë.
“Ne mund të ndihmojmë në zbutjen e sjelljes ukrainase duke punuar tani për ta trajtuar Ukrainën si një lojtar të rëndësishëm më vete – jo një shtesë në marrëdhëniet tona qendrore me Rusinë” shkroi Eagleburger. “Në të njëjtën kohë, ukrainasit duhet të kuptojnë se posedimi i armëve bërthamore është një detyrim, jo një pasuri, në përpjekjen e tyre për t’u marrë seriozisht”.
Shqetësimet rreth konfliktit
Në vitin 1994, Ukraina nënshkroi një marrëveshje të quajtur Memorandumi i Budapestit, një sërë garancish të dhëna Ukrainës, Bjellorusisë dhe Kazakistanit për t’i bindur ato vende që të heqin dorë nga rezervat e tyre bërthamore të mbetura dhe t’i dërgojnë ato në Rusi.
Marrëveshja, e mbikëqyrur nga Shtetet e Bashkuara, Rusia dhe Britania, përfshinte garanci për paprekshmërinë e kufijve të tre vendeve.
Disa zyrtarë ukrainas dhe disa vëzhgues perëndimorë, kanë argumentuar se ishte një gabim që Kievi hoqi dorë nga armët e tij, duke thënë se ato mund të kishin shërbyer për të frenuar Rusinë në pushtimin e saj aktual dhe të vazhdueshëm.
“Kur Bashkimi Sovjetik u shpërbë, SHBA-të ishin të shqetësuara për shpërthimin e konfliktit në të gjithë ish-Bashkimin Sovjetik”, tha Graham. “Administrata Bush ishte e shqetësuar për skenarët e Jugosllavisë në ish-Bashkimin Sovjetik”.
“Më katastrofikja do të ishte mes Rusisë dhe Ukrainës, ne e monitoruam atë situatë shumë nga afër”.
“Kjo është larg të thuash se do të ndodhte. Ishte diçka për të menduar, por askush nuk mund ta parashikonte”, tha ai për Radion Evropa e Lirë. “Tensionet midis Rusisë dhe Ukrainës, ne ishim të vetëdijshëm për to, ne bëmë atë që mundëm për t’i menaxhuar ato, për t’i mbajtur ato të mos përhapeshin”.
Boris Dhe Bill
Marrëdhënia e famshme miqësore e Clinton-it me Yeltsin-in është theksuar në materiale të tjera të deklasifikuara gjatë viteve.
Në vitin 2018, biblioteka zyrtare presidenciale e Clinton-it publikoi 1 mijë faqe dokumente nga presidenca e tij, duke përfshirë një transkript të një telefonate në të cilën Yeltsin dha miratimin për Vladimir Putin-in si pasuesin e tij, duke e quajtur atë një “njeri të fortë”.
Në “telefonatën” e bisedës së 23 janarit 1993, si Clinton ashtu edhe Yeltsin duket se bëjnë gjithçka për t’i shprehur ngrohtësi njëri-tjetrit, ndërsa diskutojnë gjithashtu përpjekjen për të organizuar një takim dypalësh.
“Kam dëshirë të takohem me ty dhe të të njoh si ‘Bill’”, citohet t’i ketë thënë Yeltsin Clinton-it.
“Kam pasur marrëdhënie të mira me Bush-in. Tani më duhet të zhvilloj marrëdhënie me Presidentin Clinton”, tha ai. “Të gjithë në botë e duan këtë… Unë jam i bindur se marrëdhëniet tona do të përmirësohen në të ardhmen”.
Marrë dhe përshtatur nga artikulli i autorit Mike Eckel publikuar në Radio Evropa e Lirë për Albanian Post
