Një bisedë me një nga liderët më interesantë të Ballkanit. Pak muaj më parë, toni i tij ndaj Bullgarisë ishte kritik. Arsyeja janë kushtet bullgare ndaj Shkupit. Megjithatë, sot kryeministri i Shqipërisë Edi Rama është fokusuar plotësisht në rrugën e Shqipërisë drejt Europës. Interviste e kryministrit të Shqipërisë Edi Rama, transmetuar mbrëmë në televizionin public bullgar BNT, emisionin “Panorama” me gazetarin dhe moderatorin Bojko Vasilev.
Zoti kryeministër, çfarë prisni nga Bullgaria në rrugën tuaj drejt Bashkimit Evropian?
Ne kemi pasur gjithmonë një marrëdhënie shumë miqësore. Për shkak të të shkuarës së ngjashme, Bullgaria është një nga vendet që me lëkurën e tyre e ndjejnë se nga vijmë dhe çfarë do të thotë për ne hyrja në Bashkimin Evropian. Vendet që ishin nën komunizëm kanë qenë gjithmonë aleatët tanë të mirë, të besueshëm dhe të besueshëm në këtë rrugë. Sigurisht, nuk kam harruar që kemi pasur një moment debati. Por ky ishte një rast shumë i veçantë, specifik në një kohë shumë specifike. Ai nuk ka asnjë lidhje me rrënjët, me thellësinë e marrëdhënies sonë.
Por duke folur për këtë rast të veçantë, me Shkupin, a nuk do të preferonit të gjykoheni për meritat tuaja sesa të lidheni me Maqedoninë e Veriut në rrugën drejt BE-së? Apo preferoni të shkoni në një pako?
Por atëherë, siç e mbani mend, ndarja nuk ishte një opsion. Sepse nuk vendosëm ne, por Këshilli Evropian. Kjo e bëri situatën tonë mjaft frustruese dhe pozicionin tonë mjaft të vështirë. Tani mendoj se u ndamë natyrshëm. Që nga momenti kur çdo vend fillon negociatat e anëtarësimit, rruga e tij varet nga meritat e tij, jo nga politika apo gjeopolitika. Të paktën kështu është në libër. E pra, ne e dimë se ndonjëherë – dhe gjithnjë e më shumë – ajo që shkruhet në një libër nuk përputhet me realitetin. Por nuk shoh asnjë arsye që ne të mbahemi më bashkë. Secili ka mënyrën e vet.
Por cila është ëndrra shqiptare? Bashkimi Evropian apo Shqipëria e bashkuar?
Sipas meje, njëra nuk e përjashton tjetrën. Anëtarësimi në Bashkimin Evropian do të thotë edhe bashkim me të gjithë, përfshirë edhe shqiptarët. Ne do të jetojmë në të njëjtën hapësirë, pa kufij. Ne do të ruajmë veçoritë tona, por do të jemi edhe pjesë e një familjeje të madhe. Të gjithë në dhomën e tyre, por të gjithë nën një çati.
Dëshironi të jeni kumbari i pjesës shqiptare të familjes? Dëshironi që zëri juaj të jetë zëri i të gjithë shqiptarëve në Ballkan, jo vetëm i atyre në Shqipëri?
Nr. Nuk është ide e mirë të ëndërrosh të jesh kumbar. Është e rëndësishme të jemi bashkë në Bashkimin Evropian. Është vendi ku siguria dhe paqja që nuk mund t’i marrim më si të mirëqenë mbrohen më së miri. Kjo është shumë e rëndësishme për ne dhe për çdo shqiptar. Sepse gjatë rrugës për në BE mësojmë gjëra që nuk do t’i mësonim kurrë ndryshe. Është një bekim të përfitosh nga Bashkimi Evropian, imagjinata më e mrekullueshme politike e njerëzimit. Sigurisht që ka problemet, të metat, vështirësitë e veta, por gjithsesi është një projekt i madh.
Këtë vit festojmë 110 vjet nga vendosja e marrëdhënieve diplomatike mes Bullgarisë dhe Shqipërisë.
Po!
Nuk kemi kufi të përbashkët, pra nuk kemi probleme të përbashkëta. Ky është rregulli i thjeshtë i gjeopolitikës ballkanike. Por a mund të bëjmë diçka kuptimplotë së bashku?
Shiko, prej shumë vitesh – e kam fjalën për Shqipërinë dhe shqiptarët, por vlen edhe për bullgarët – menduam se gjithçka që kërkonim ishte në Perëndim. Por kjo nuk është e vërtetë. Ne e kuptojmë ngadalë, kërkon kohë. Besoj se një ditë do ta kuptojmë plotësisht se sa shumë mund të arrijmë me vende të ngjashme që kanë të kaluar të ngjashme. Dhe do të pendohemi që nuk e bëjmë më herët.
Sidomos nëse kemi ura mes nesh. Në këtë kuptim, si e shihni rolin e minoritetit bullgar në Shqipëri?
Falë Zotit nuk kemi problem me asnjë pakicë. Jam krenar që kemi legjislacion shumë progresiv për mbrojtjen e minoriteteve, i cili garanton veçoritë dhe të drejtat e tyre. Nuk vjen vetvetiu. Ne kemi parë probleme që vijnë nga ideja se pakicat janë një problem, jo një urë, vlerë e shtuar apo pasuri e diversitetit. Ne nuk kemi probleme të tilla. Ndoshta për shkak të traditës sonë ne kemi mësuar të bashkëjetojmë më së miri me Tjetrin. Tashmë në mesjetë, ne kemi shënuar në tekstet e para të së drejtës sonë zakonore se shtëpia e shqiptarit është edhe e pritësit edhe e mysafirit. Pakicat nuk janë mysafirë në kuptimin e mirëfilltë, ata e ndajnë shtëpinë me të tjerët. Por telashet vijnë kur pritësi i thotë Tjetrit se qiraja e tij ka përfunduar. Kjo është e tmerrshme.
Po lexoj librin tuaj “Kurban”, të përkthyer në bullgarisht dhe po mendoj për ndarjet e brendshme, edhe në Shqipëri. A do t’i kapërceni ato apo janë përgjithmonë? Jugu kundër veriut, demokratët kundër socialistëve.
Fatkeqësisht, do ta pranoj që jo. Jo se janë përgjithmonë, por nuk do të largohen së shpejti. Kjo është taksa e vdekjes që ne vazhdojmë t’i paguajmë komunizmit. Jemi mësuar ta masim të keqen e komunizmit me të vdekurit, të burgosurit, të shkishëruarit. Por ai arriti edhe më thellë. Nuk na lejon as sot të ndërtojmë idenë e Tjetrit. Na sugjeron se kush nuk është me “ne” është armik. E bën të pamundur idenë e Tjetrit që thjesht po debaton me ty. Ai nuk dëshiron të të vrasë, por të ketë një vend nën diell me ty, por në një pozicion tjetër. Hymë në jetën demokratike, por nuk ishim të përgatitur të përballeshim me kundërshtarin. Ne e konsiderojmë atë armik. Fryma është e njëjtë! Por jo më me gjykatë ushtarake, dënim me vdekje, burg e përndjekje, por me sharje, shpifje, akuza dhe shumë urrejtje. Kështu, përmes nesh, komunizmi ende ndikon në të ardhmen tonë. Po, ka një ndryshim, por jo shumë. Brezi i infektuar me këtë virus është i pashërueshëm. Por shpresoj që tjetri të ketë më shumë imunitet. Për të krijuar imunitet nëpërmjet infeksionit.
Po, por ju thatë pak më parë se Perëndimi nuk është gjithmonë numër një. Dhe në Perëndim ka ndarje. Pyetja filozofike është, a mund të ketë fare konsensus politik në epokën e rrjeteve sociale?
E kisha fjalën për ne në Shqipëri. Pse ne? Ka një arsye. Niveli i brutalitetit në ndarjen e brendshme midis vendeve ish-komuniste është në proporcion me brutalitetin e komunizmit të tyre. Aty ku komunizmi ishte më fleksibël, brutaliteti i ndarjes tani është më i ulët. Por ne ishim Koreja e Veriut e Evropës! Ishim plotësisht të izoluar. Na mësuan se Bullgaria është një e keqe e madhe sa Zvicra. Na u desh të kalonim një zgjim brutal, një situatë të dhimbshme pas vdekjes. Epo, po, me gjeneratat e reja, ndryshimet në lajme, komunikim dhe padyshim me internetin, ndarja është shfaqur edhe në Perëndim. Ndërsa pyesnim “Kur do të vijë dita kur Parlamenti ynë t’i ngjajë Dhomës së Komunave”, pamë se si Dhoma e Komunave, veçanërisht kur u debatua për Brexit, u bë një vend i ngjashëm me Bosnjën, ku nuk mund të arrihet konsensus.
Shtetet e Bashkuara…
… është goxha befasuese. Dhe po, Shtetet e Bashkuara duhet të jenë gjithmonë më të mirat në gjithçka, kështu që janë gjithashtu në krye të ballkanizimit.
Shumë njerëz flasin për stilin tuaj. A nuk do të dëshironit që ata të flisnin për idetë tuaja?
Këtu nuk ka dallim. Në komunizëm na thoshin gjithmonë “përmbajtja së pari, forma e dyta”. Jo! Nuk ka përmbajtje pa formë. Forma është përmbajtja. Dhe stili është përmbajtje. Ju nuk mund t’i ndani të dyja, të ndani paketimin nga çokollata. Jo! Nëse e bëni, nuk ka më çokollatë.
Si kryetar bashkie keni lyer fasadat e blloqeve në Tiranë dhe e keni ndryshuar. Si po e ndryshoni Shqipërinë si kryeministër?
Fakti që kam lyer fasadat nuk ishte një akt artistik por politik, praktikisht pa buxhet. Pastaj takova një zonjë të mrekullueshme, një profesoreshë në Shkollën e Qeverisë në Harvard. Ajo më tregoi për një mësim shumë të famshëm që u japin studentëve. Në vitet 1930, Uashingtoni ishte në gërmadha dhe një kryetar bashkie po ndryshonte qytetin. Kështu ata u japin nxënësve të dhëna dhe i pyesin: nga filloni? Asnjë student nuk ka pasur kurrë sukses. Dhe me çfarë filloi ai kryebashkiak? Pranë stacionit ishin dy skulptura luani. Dhe ai i lustroi ato. Në mes të gjithë fatkeqësisë, ata shkëlqyen! Pastaj shtypi filloi të shkruante “Uashingtoni po ndryshon”. Pra, nuk bëhet fjalë për ngjyra apo luanë. Dhe për t’u dhënë njerëzve një shenjë ndryshimi. Për të ndryshuar diçka në mendjen e tyre. T’i hapin sytë se diçka po ndodh kur përreth është kalbje, thinja, dëshpërim, dëshpërim.
Dhe i gjithë vendi? Do ta përmirësoni? Cila është “fasada” juaj tani?
Shihni… Dallimi mes kryetarit dhe kryeministrit është se kryetari mund të rregullojë dhe të shohë rregullimin. Kryeministri duhet të përpiqet ta rregullojë të gjithën duke bërë shumë ndryshime. Por nëse filloj të flas për arritje, do të më dëgjoni deri në zgjedhjet e ardhshme bullgare! E cila nuk është shumë ambicioze…
Po, nuk do të zgjasë shumë.
Por prapëseprapë do të flas pak.
Së fundi, i kthehem sërish hidhësisë që ndjeva në librin tuaj “Kurban”. Tani ju jeni fituesi, pas zgjedhjeve lokale. Por a mundet fitorja dhe arritja të kompensojnë padrejtësinë, shpifjen, humbjen?
Ka raste në politikë kur ke privilegjin të bësh diçka për njerëzit. Mjaftojnë që t’i thuash vetes: gjithçka që kalova ia vlente. Kështu u ndjeva kur u përballa me tërmetin. Gjeta mbështetje për të ndërtuar shtëpi dhe për të sjellë njerëzit në shtëpi. Çdo çelës që njerëzit merrnin për të hyrë në shtëpi të reja, më të bukura ishte shpërblimi, kompensimi, bekimi më i pabesueshëm. Nuk mund të ndryshosh natyrën e njerëzve dhe politikës në një hark kohor të caktuar. Duhet të jetosh me të. Por ia vlen. Për sa kohë që mund të bëni gjëra për njerëzit, ia vlen. Ju mësoni të falni, harroni dhe vazhdoni përpara.
