Kjo vilë e vëllezërve Kondili në Korçë, e pagëzuar nga regjimi komunist me emrin “Valbona”, përfaqëson dhe sot arkitekturën italiane të këtij qyteti, që njohu lulëzimin e tij në vitet 1920 dhe 1930.
Ka mbartur për gati një shekull histori të pronarëve të saj, më pas të vetë Enver Hoxhës, dhe prej 70 vitesh, kujtime të shumta kanë mbetur aty dhe nga korçarët, madje jo vetëm, pasi prej 7 dekadash shërben si bar kafe.
Arqile, Aristotel dhe Lefter Kondili, në vitin 1928 vendosin të ndërtojnë një shtëpi banimi, atëherë në zonën periferike të qytetit, me arkitekturën e shtëpive të aristokracisë italiane. Meqë dy nga vëllezërit kishin studiuar në Vjenë, projektimin dhe zbatimin ia besuan një arkitekti austriak.
Për arkitektin dhe hulumtuesin Ilir Voci, arkitekti e kishte të qartë se çfarë do të ndërtonte, ku do e ndërtonte dhe çfare do të përfaqesonte ky ndërtim, që as më shumë e as më pak, është ndërtesë tipike e borgjezisë së re që sapo kishte lindur në këtë vend.
“Godina përfaqëson një ndërtim të borgjezisë së re korçare, ndërtuar në vitin 1933, me një arkitekturë tipike italiane. Vlen për t’u përmendur që arkitekti e ka studiuar shumë mirë në momentin endërtimit, pozicionin ku do të ndërtohej. Ishe dhe është edhe sot, një simbol i rëndësishëm i arkitekturës në Korçë dhe një simbol përfaqësues i arkitekturës italiane në këtë qytet”.
Ndërtimi përfundoi në vitin 1933, thjesht si një shtëpi banimi. Projektuesi vejnez i mahniti qytetarët me këtë ndërtesë magjepsëse, gjithkush kishte dëshirë të hynte ne të thjeshtë për ta parë, pasi dhe aredimi ishte tipik italian, mermeri i shkallëve i ardhur nga Venecia, pllakat e dyshemesë po ashtu italane, dyer dhe dritare që të bera sipas modelit italian, autentike dhe sot.
Trashgimtarët e familjes tregojnë se një ndër vizitorët e shpeshtë në familjen e tyre në ato vite ka qenë dhe Enver Hoxha, pasi njëri nga vëllezërit Kondili, Lefteri, e ka pasur shok klase në Liceun Francez. Kujtojnë se Enver Hoxha, atëherë djalë i ri, i ulur në një tavolinë pranë dritares rrinte me orë dhe shihte jashtë.
Askush nuk e mendonte se jo shumë vite më pas, Enver Hoxha do të ishte kreu i shtetit shqiptar. Në vitet 1945, 1946, rikthehet në këtë shtëpi së bashku me Koçi Xoxën, atëherë besnik i tij dhe akomodohet në dhomën më të mirë të kësaj vile. Populli në eufori rrethonte vilën me brohoritje. Enver Hoxha përshendeste popullin nga ballkoni i kësaj vile, ndërsa puntoria komuniste e Korçës në kor thoshte vargjet: Enver Hoxha në ballkon, puntoria e kërkon.
Në vitin 1950, kjo vilë e ndërtuar me aq dashuri nga familja Kondili, ndërron pronarët dhe historinë e vet. Me vendim të qeverisë komuniste, pronarët largohen nga shtëpia, ndërtesa kalon në pronë shtetërore.
“Natyrisht, vitet e kanë transfrmuar këtë godinë. Gjatë komunizmit u bë edhe një shtesë, sepse pas ’45, godina kaloi në funksion publik, shteti e shtetëzoi, e transformoi godinën në një lokal. Këtu ndodhte jeta politike, sociale, kulturore e qytetarëve”.
I tillë lokali Valbona ka mbetur deri në vitet 1970, derisa në qendër të qytetit të Korçës, u ndërtuan objekte të reja, ku ndërtesat e arkitekturës italiane në këtë qytet po zëvendësoheshin me ndërtesa të modelit sovjetik me qëllim për të sfumuar ndikimet e ashtuquajtura borgjeze.
Por për qytetaret e Korçës, lokali mbeti i preferuar dhe në vazhdim, tashmë shërbente si bar, restorant dhe ëmbëltore.
“Edhe kur turizmi i Korçës filloi të funksiononte, “Valbona” ngeli një pikë çentrale e jetës sociale dhe kulturore të qytetut.”
I pëlqyer mbeti dhe për kineastët më të shquar të vendit. Janë me dhjetra sekuenca filmash artistike si ” I teti në bronz”, ” Gjeneral Gramafoni” e shumë filma të tjerë.
Dhe sot pas 70 vitesh, Valbona mbetet sërish bar, duke qenë kështu bar kafe më e vjetra e qytetit, për të mos thënë e vetmja që i ka rezistuar viteve.
