Në historinë politike shqiptare pas viteve ’90, pak figura kanë pasur një ndikim më të thellë dhe më afatgjatë sesa Fatos Nano. I parë nga shumëkush si njeriu që rilindi të majtën shqiptare nga hiri i Partisë së Punës, Nano mbetet një nga politikanët më kompleksë dhe më influentë të tranzicionit shqiptar. Ai ishte jo vetëm arkitekti i Partisë Socialiste të Shqipërisë, por edhe ideologu i parë i saj, reformatori që bëri të mundur mbijetesën dhe transformimin e kësaj force politike në një sistem demokratik.
Rrënjët dhe formimi
Fatos Nano lindi më 16 shtator 1952 në Tiranë, në një familje të lidhur me artin dhe kulturën. I ati, Thanas Nano, ishte redaktor në Radio Tirana, ndërsa vetë Fatosi u shkollua në Universitetin e Tiranës, ku përfundoi studimet për ekonomi politike. Më vonë ndoqi specializime jashtë vendit, përfshirë një periudhë në Vjenë si studiues pranë Institutit të Studimeve Ekonomike të vendeve të Lindjes. Kjo përvojë i dha atij një perspektivë më të gjerë mbi zhvillimet politike dhe ekonomike në Europën Lindore në rënie.
Në vitet ’80, Nano punoi në institucione ekonomike shtetërore dhe ishte ndër të paktët intelektualë që fliste për nevojën e hapjes graduale të ekonomisë shqiptare. Në vitin 1990, në muajt e fundit të regjimit komunist, ai u emërua Kryeministër nga Ramiz Alia – një pozicion që do t’i shërbente si trampolinë politike për fazën e re të jetës së tij.
12 Qershori 1991: Moment themelues
Në qershor të vitit 1991, në Kongresin e 10-të të Partisë së Punës, u mor një vendim historik: partia do të shpërbëhej dhe do të rilindej si një forcë e re politike – Partia Socialiste e Shqipërisë. Fatos Nano u zgjodh si kryetari i parë i PS-së, me një mision të qartë: të shkëpuste partinë nga trashëgimia ideologjike e diktaturës dhe ta orientonte drejt një modeli socialdemokrat perëndimor.
Ky ishte një hap i rrezikshëm dhe jopopullor në atë kohë. PS ishte nën hijen e të kaluarës, e akuzuar për përfaqësimin e ish-elitës komuniste. Por Nano vendosi të përballej me realitetin dhe të ndërtonte një identitet të ri politik, duke reformuar strukturat, duke përfshirë intelektualë të rinj dhe duke e bërë PS-në pjesë të Internacionales Socialiste.
Lider në burg, parti në betejë
Në vitin 1993, qeveria e Sali Berishës arrestoi Fatos Nanon me akuza për shpërdorim të ndihmave humanitare gjatë kohës që kishte qenë kryeministër. Ai u dënua me 12 vjet burg, por shumë e panë arrestimin si një proces të motivuar politik.
Nano qëndroi pas hekurave për rreth katër vjet – një periudhë që do ta shndërronte në një simbol të rezistencës së së majtës. Nga qelia, ai drejtoi partinë përmes letrave, komunikimeve politike dhe strategjive opozitare. PS nuk u shpërbë. Përkundrazi, u forcua. Figura e tij mori përmasa mitike ndërsa partia përgatitej për një kthim spektakolar.
1997: Rikthimi dhe rilindja e së majtës në pushtet
Pas rënies së shtetit në 1997 për shkak të skemave piramidale dhe krizës së përgjithshme, PS fitoi zgjedhjet dhe Fatos Nano u kthye si Kryeministër. Ishte një moment i jashtëzakonshëm – një lider i burgosur për arsye politike rikthehej në pushtet me votë të lirë. Gjatë kësaj kohe, ai punoi për rikthimin e rendit, për stabilizimin e institucioneve dhe për afrimin e Shqipërisë me BE dhe NATO.
Në këto vite, Nano udhëhoqi qeverinë në një kontekst të vështirë, shpeshherë të polarizuar dhe të paqëndrueshëm. Por ai mbeti një nga figurat e pakta që e kuptonte se ndërtimi i shtetit modern nuk mund të bëhej pa kompromis, pa reformat e dhimbshme dhe pa dialog politik.
Dorëheqja dhe trashëgimia
Pas humbjes në zgjedhjet e vitit 2005, Nano u tërhoq nga drejtimi i PS-së dhe gradualisht nga jeta aktive politike. Megjithatë, ai la pas një trashëgimi të fuqishme:
-
E shndërroi PS-në nga një parti e dalë nga diktatura në një subjekt modern socialdemokrat.
-
I dha të majtës shqiptare një gjuhë të re politike, të orientuar drejt vlerave europiane.
-
Mbrojti konsistencën ideologjike të partisë përballë populizmit dhe kaosit politik.
-
Themeloi një kulturë institucionale brenda partisë, e cila ruajti identitetin edhe përballë krizave.
Fatos Nano sot: një gur themeli i së majtës shqiptare
Sot, kur Partia Socialiste shënon 34 vjet nga themelimi i saj, emri i Fatos Nanos mbetet thelbësor për të kuptuar rrugën e gjatë që ka bërë kjo forcë politike – nga një organizatë e kontaminuar nga e kaluara, në një parti të konsoliduar që ka qeverisur vendin në shumicën e viteve të demokracisë shqiptare.
Nano mbetet një ndër të paktët politikanë shqiptarë që nuk u përpoq të mohojë apo të fshehë të kaluarën, por ta menaxhojë dhe ta transformojë. Dhe kjo është, pa dyshim, një nga arsyet pse historia do ta njohë si themeltarin e vërtetë të së majtës moderne në Shqipëri.
