Nga Jan ZIELONKA*
Evropa është futur në një kurs vetëshkatërrues pa zgjidhje të besueshme për problemet e saj në rritje. Si rezultat ka pasiguri, dobësi dhe përhapje frike
Evropa po përballet me një koktej shpërthyes krizash, ndaj të cilave ajo aplikon trajtime të papërshtatshme. Merrni parasysh përgjigjet ndaj kërcënimeve të sigurisë së jashtme pas pushtimit në shkallë të gjerë të Ukrainës nga Rusia. Pavarësisht deklaratave se një Ukrainë e guximshme po mbron lirinë evropiane, investimet i japin përparësi mbrojtjes së kufijve kombëtarë mbi atë të Ukrainës. Për më tepër, ka një diskriminim në rritje kundër ukrainasve që banojnë në vendet evropiane, pengim të eksporteve bujqësore ukrainase dhe barriera në rritje për zgjerimin e Bashkimit Evropian. Edhe pse besueshmëria e mbrojtjes së sigurisë amerikane po zvogëlohet, Evropa vazhdon të blejë armatime amerikane, të cilat mund të bëhen të papërdorshme nga një President kapriçioz i SHBA-së.
Përgjigjet ndaj kërcënimeve të sigurisë së brendshme janë po aq të veçanta. Shtetet shfaqin butësi ndaj teprimeve të lëvizjeve të ekstremit të djathtë, por jo ndaj viktimave të tyre: migrantëve, feministëve, komuniteteve LGBT+ dhe ambientalistëve. Retorika raciste dhe nacionaliste po përvetësohet gradualisht nga partitë që quhen nominalisht liberale, duke miratuar në mënyrë implicite dhunën kundër pakicave pavarësisht mbrojtjeve ligjore. Të drejtat ndërkombëtare, të tilla si azili, po pezullohen dhe dispozitat kushtetuese mbi të drejtat e njeriut injorohen.
Lidhur me migrimin, të cilin Evropa pretendon se kërkon ta frenojë, masat kundërproduktive janë të përhapura. Është e kuptueshme që luftërat, varfëria dhe ndryshimet klimatike nxisin migrimin. Megjithatë, në vend që të parandalojë konfliktet në Afrikë dhe Lindjen e Mesme, të dyfishojë përpjekjet për të lehtësuar varfërinë dhe të ndalojë ndryshimet klimatike, Evropa ndërton mure që shpesh pengojnë sipërmarrësit dhe turistët më shumë sesa migrantët pa dokumente dhe kontrabandistët.
Pavarësisht njohjes se një Evropë e integruar mund t’i adresonte në mënyrë efektive tarifat amerikane, ekspansionizmin rus, migracionin ose ndryshimet klimatike, Bashkimi Evropian është peng i tekave sovrane kombëtare. Po bëhen përpjekje për të çmontuar iniciativat kryesore të BE-së, siç janë mbrojtja e sundimit të ligjit, pakti për migracionin dhe marrëveshja e gjelbër.
Shkaqet dhe mjetet juridike
Shpjegimi i sjelljes vetëshkatërruese, pothuajse sado-mazokiste, të Evropës është sfidues. Ndërsa ekziston një konsensus i përgjithshëm mbi shkaqet e gjendjes së vështirë, zgjidhjet e besueshme mbeten të pakapshme. Partitë kryesore, të cilat e kanë qeverisur Evropën për dekada, kanë kompromentuar ose tradhtuar idealet e tyre liberale duke toleruar pabarazitë në rritje dhe duke u angazhuar në mosmarrëveshje ndërkombëtare apo edhe duke shpërfillur kostot sociale të përparimeve teknologjike.
Si pasojë, ata kanë humbur kontrollin e pushtetit në fushat ideologjike, zgjedhore dhe administrative. Kjo atmosferë paqëndrueshmërie politike dhe boshllëku ideologjik ka nxitur frikën publike. Këto frikëra janë përkeqësuar nga terrorizmi, pandemitë, paqëndrueshmëria financiare, ndryshimet klimatike dhe luftërat në periferi të Evropës. Ankthet kulturore që rrjedhin nga rritja e migrimit, emancipimi i grave, rënia demografike dhe aftësitë e pabarabarta dixhitale kanë luajtur gjithashtu rol. Frika ofron terren pjellor për demagogët politikë që aspirojnë ndryshimin e regjimit, dhe establishmenti liberal është treguar shumë i vetëkënaqur dhe pa imagjinatë për të ofruar një përgjigje bindëse. Kjo na çon te mjetet juridike të aplikuara deri më tani.
Disa të vetëshpallur liberalë kanë filluar të imitojnë populistët; Mark Rutte, Donald Tusk dhe Mette Frederiksen që shërbejnë si shembuj të shquar. Të tjerë kanë preferuar zgjidhje teknokratike për problemet sociale, psikologjike dhe politike të Evropës, siç shihet në politikat e Mario Draghi, Dick Schoof dhe madje edhe të Keir Starmer. Ka edhe politikanë, si Giuseppe Conte dhe Emmanuel Macron, të cilët i kanë përzier qëndrimet në atë që Christopher Bickerton dhe Carlo Invernizzi Accetti e quajnë “tekno-populizëm”. Ndërsa Tusk, Frederiksen, Macron dhe Starmer mbeten në pushtet, është e vështirë të konkludohet se ndonjë nga këto strategji ka qenë vërtet e suksesshme. Në rastin më të mirë, ato thjesht kanë ngadalësuar ngritjen e nativistëve të ekstremit të djathtë dhe kanë parandaluar shpërthimin e problemeve në rritje. Fatkeqësisht, pasiguria, frika dhe zemërimi vazhdojnë në shumicën e demokracive evropiane, duke u sjellë dobi politikanëve të ekstremit të djathtë.
Para se të fajësohen vetëm politikanët, duhet pranuar se intelektualët kanë ofruar pak ndihmë në hartimin e zgjidhjeve të besueshme. Ekuivalentët modernë të Adam Smith, Jean-Jacques Rousseau ose Immanuel Kant nuk i kemi parë ende. Madje as Karl Marx, Hannah Arendt dhe Carl Popper nuk shërbejnë më si mendimtarë frymëzues, duke rezultuar në mungesë të vizioneve gjithëpërfshirëse për ndryshimin e dëshiruar. Ata pak intelektualë që ende përpiqen t’u këshillojnë politikanëve promovojnë koncepte abstrakte dhe shpesh të paqarta, të tilla si shkatërrimi krijues, efikasiteti dinamik, konservatorizmi progresiv ose revolucioni i begatë.
Një shembull i shkëlqyer i recetave intelektuale disi të padobishme u ofrua së fundmi nga analistja e njohur akademike Mariana Mazzucato : “Shumë programe politikash janë ndërtuar mbi supozime nga një epokë tjetër që ka kaluar: se një konsensus mund të ndërtohet gradualisht, se ndryshimi i sjelljes (si kalimi në sistemet shëndetësore parandaluese) do të shpërblehet politikisht, se hartimi i politikave i bazuar në prova mund të kapërcejë ‘faktet alternative’.” Kjo ngre pyetje nëse konsensusi duhet të imponohet në vend që të negociohet nga qeveritë, nëse përmirësimet graduale në sistemet shëndetësore ose sociale duhet të braktisen dhe nëse dezinformimi duhet të udhëheqë hartimin e politikave. Sigurisht, duhet të ketë një keqkuptim.
Duke parë drejt së ardhmes
Titulli i këtij artikulli merr frymëzim nga ekspozita “Post//Future” e organizuar nga Galeritë Delphian dhe Saatchi në Londër. Evropa duket se po nxiton me shpejtësi drejt një përplasjeje të parashikuar, pa busull, hartë apo edhe një destinacion të qartë. Pavarësisht natyrës transnacionale të shumicës së problemeve aktuale, politikanët duken më të angazhuar për të çmontuar institucionet ndërkombëtare në ndjekje të krenarisë dhe sovranitetit kombëtar. Ndërsa mbizotëron nacionalizmi i shfrenuar, çdo komb është i ndarë në mënyrë të pafuqishme, me fraksione kundërshtare që nuk janë të gatshme ose të paafta të arrijnë kompromis ose konsensus.
Edhe pse frenimi i borxheve publike, flukseve migratore ose ndryshimeve klimatike kërkon angazhim afatgjatë dhe të vazhdueshëm, qeveritë mbështeten në zgjidhje të shpejta e të dukshme, të udhëhequra nga zgjedhje periodike dhe sondazhe të çrregullta të opinionit. Pavarësisht se Rusia përbën një kërcënim të madh, shtetet blejnë armë rastësisht pa një doktrinë ushtarake bindëse, dispozita të shëndosha buxhetore, mbikëqyrje minimale publike ose objektiva strategjike të përcaktuara mirë. Ndërsa shkencëtarët e ndryshimeve klimatike japin paralajmërime të dëshpëruara, shtetet braktisin rregulloret mjedisore nën sloganin joshës të derregullimit. Ndërsa shërbimet publike shemben dhe borxhet publike rriten, politikanët premtojnë gjithnjë e më shumë ulje taksash. Shembuj të tillë janë të shumtë.
Deri më tani, Evropa ka arritur të kapërcejë krizat e njëpasnjëshme pa adresuar shkaqet e tyre rrënjësore. Disa pyetje retorike themelore mjaftojnë për të ekspozuar fushëveprimin e kufizuar të përpjekjeve në dukje të suksesshme: A do t’i shlyejë ndonjëherë Greqia borxhet e saj pas tre paketave të shpëtimit dhe shkurtimeve drakoniane të ndihmës sociale? A do t’i lehtësojnë kampet e refugjatëve në Turqi apo kampet e riatdhesimit në Shqipëri ankthet e publikut në lidhje me migracionin? A do t’i lënë shpenzimet e parashikuara ushtarake të paprekura shkollat dhe spitalet publike? A do ta bëjnë Evropën të sigurt fjalët qetësuese nga samiti i fundit i NATO-s? A do të mbijetojë BE-ja pa axhendën e saj liberale të të drejtave të njeriut dhe sundimit të ligjit?
Situata aktuale rikthen vitet e fundit të komunizmit në Poloni, të përshkruara me mjeshtëri nga Tadeusz Konwicki në librin e tij satirik “Një Apokalips i Vogël”: “Epoka jonë është ajo e dyshimeve fisnike, pasigurisë së bekuar, mbindjeshmërisë së shenjtë, shpëlarjes hyjnore të dëshirave të kota”. Romanet ukrainase që portretizojnë vendin e tyre, veçanërisht Donbasin, para pushtimit rus të vitit 2022, janë po aq ironike. Këto libra paralajmërojnë se shkatërrimi shpaloset gradualisht, automatikisht dhe shpesh i maskuar. Politikanët janë të preokupuar me gjenerimin e zgjidhjeve alternative, ndërsa qytetarët janë cinikë, të atomizuar dhe të paaftë për të formuar një front të bashkuar për veprim konstruktiv.
Institucionet kombëtare dhe ndërkombëtare angazhohen në projekte të shumta dhe lëshojnë deklarata qetësuese, megjithatë, erozioni i shëndetit publik, standardeve ligjore, konkurrencës ekonomike dhe kapacitetit administrativ përparon i pakontrolluar. Punëdhënësit bëjnë sikur ofrojnë paga të mira, dhe punonjësit bëjnë sikur punojnë me efikasitet. Ushtritë sigurojnë armatime gjithnjë e më të mëdha, por mbeten të pasigurt për misionet e tyre të ardhshme. Demokracia ekziston zyrtarisht, por mezi gjeneron legjitimitet për udhëheqësit politikë. Pas një periudhe konfuzioni që kufizohet me dëshpërimin, një përplasje, e shkaktuar nga një koktej krizash të akumuluara, duket e pashmangshme. A ka ndonjë mënyrë për të shmangur këtë skenar? Ndoshta, por është e vështirë të imagjinohet, madje edhe për optimistët.
* Artikull i publikuar në “Scial Europe.eu”, një rubrikë e përbashkët me IPS Journal me tiullin origjinal: Rruga e rrezikshme e Evropës: me nxitim para përplasjes
Jan Zielonka është profesor i politikës dhe marrëdhënieve ndërkombëtare në Universitetin e Venecias, Cá Foscari, dhe në Universitetin e Oksfordit. Libri i tij i fundit është “E ardhmja e humbur dhe si ta rikuperojmë atë” (Yale University Press, 2023).
