Nga Matt Wilson, BBC
Një pajisje përgjimi e fshehur brenda një vepre arti në vitin 1945 nuk u zbulua nga shërbimet e sigurisë amerikane për shtatë vjet dhe nuk është shembulli i vetëm kur arti është manipuluar për qëllime të fshehta.
80 vjet më parë, gjatë javëve të fundit të Luftës së Dytë Botërore, një grup skautësh rusë i dhuruan ambasadorit amerikan në Moskë një vulë të madhe të SHBA-ve, të gdhendur me dorë, në rezidencën e tij zyrtare, Spaso House. Dhurata simbolizonte bashkëpunimin mes Rusisë dhe SHBA-ve gjatë luftës dhe ambasadori amerikan W. Averell Harriman e vari me krenari në shtëpinë e tij deri në vitin 1952.
Por, pa dijeninë e ambasadorit dhe ekipit të tij të sigurisë, vula përmbante një pajisje të fshehtë përgjimi, e quajtur më vonë “The Thing” nga ekipet teknike të sigurisë amerikane. Ajo përgjonte bisedat diplomatike, plotësisht e padiktuar për shtatë vjet. Duke përdorur një vepër arti të dukshme për të depërtuar tek armiku dhe për të fituar avantazh strategjik, sovjetikët kishin realizuar manovrën më të zgjuar që nga Kali i Trojës. Por kjo është një histori e vërtetë, edhe pse tingëllon si një trillim spiunazhi.
Teknikët amerikanë kuptuan se vula e madhe e gdhendur ishte një “vesh” i padukshëm, që përgjonte bisedat e ambasadorit prapa skenës.
Si funksiononte “The Thing”? John Little, një 79-vjeçar specialist në kundër-përgjim, ka qenë prej kohësh i magjepsur nga pajisja dhe madje ka ndërtuar një kopje të saj. Një dokumentar mbi punën e tij të jashtëzakonshme u publikua këtë vit dhe, pas shfaqjes së parë me sallë të mbushur në maj, pritet të shfaqet më 27 shtator në Muzeun Kombëtar të Informatikës, në Bletchley Park, Buckinghamshire.
Ai e përshkruan teknologjinë e “The Thing” me terma muzikorë, e përbërë nga tuba si të një organoje dhe një membranë “si lëkura e daulles, që dridhet nga zëri i njeriut”. Por ajo ishte e përmbledhur në një objekt shumë të vogël që dukej si një gjilpërë kapelash dhe me avantazhin që kalonte pa u vënë re nga kontrollet e kundër-përgjimit, sepse “nuk kishte elektronikë, nuk kishte bateri dhe nuk nxehej”.
Inxhinieria e një instrumenti të tillë ishte gjithashtu jashtëzakonisht e saktë, “një kryqëzim mes një ore zvicerane dhe një mikrometri”. Historiani H. Keith Melton ka pohuar se, në kohën e saj, “The Thing” e ngriti shkencën e përgjimit audio në një nivel që më parë mendohej i pamundur.
Por suksesi i tij si pajisje përgjimi nuk erdhi vetëm nga origjinaliteti teknik. Ai ishte efektiv sepse shfrytëzoi qëndrimet kulturore ndaj objekteve të bukura. Ne priremi t’u besojmë veprave të artit dhe sendeve dekorative si simbole pasive të statusit, shijes ose interesit kulturor. Inteligjenca ruse e shndërroi këtë supozim në armë me Vulën e Madhe prej druri panje të gdhendur.
Dhe nuk është shembulli i vetëm nga historia e artit që është manipuluar për spiunazh, mashtrim dhe strategji ushtarake. Përveçse pikturoi Mona Lizën, Leonardo da Vinçi gjithashtu projektoi tanke dhe armë rrethimi dhe Peter Paul Rubens veproi si spiun gjatë Luftës Tridhjetëvjeçare. Artistë nga kombe të ndryshme gjatë Luftës së Parë dhe Luftës së Dytë Botërore hartuan operacione kamuflazhi dhe mashtrimi, dhe Anthony Blunt, një historian arti britanik (dhe Kujdestar i Koleksionit Mbretëror të Artit), ishte spiun sovjetik gjatë gjithë Luftës së Dytë Botërore dhe në fillim të Luftës së Ftohtë.
Në rastin e çuditshëm të “The Thing”, edhe historia muzikore është e rëndësishme. Shpikësi i saj i zgjuar, rusi Lev Sergeyevich Termen, i njohur më shumë si Léon Theremin, ishte dhe një muzikant i talentuar. Ai krijoi instrumentin e parë elektronik në botë, të njohur, sipas krijuesit të tij, si Theremin. Ai mund të luhet pa prekur asgjë, lëvizjet e dorës në ajër rreth antenave të tij kontrollojnë notat. Tingulli i tij magjepsës u bë sinonim me kolonat zanore të filmave fantastiko-shkencorë amerikanë në vitet 1950, ndoshta më së shumti në The Day the Earth Stood Still (1951), i cili, me shumë ironi, shpesh përmendet si një alegori për paranojën e Luftës së Ftohtë.
Pas zbulimit të saj, “The Thing” u mbajt sekret shtetëror nga inteligjenca amerikane. Por në maj 1960, në kulmin e garës bërthamore, një avion spiun amerikan U-2 u rrëzua mbi Rusinë. Në trazirat diplomatike që pasuan, zyrtarët e Departamentit të Shtetit të SHBA-ve e ekspozuan publikisht Vulën e Madhe në një mbledhje të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, për të provuar se spiunazhi i Luftës së Ftohtë nuk ishte njëanshëm. Sipas John Little, infiltrimi i një rezidence ambasadoriale ishte një shkelje aq e turpshme e sigurisë “saqë u desh rrëzimi i një avioni spiun për ta sjellë ‘The Thing’ në publik”. Por mjeshtëria e vërtetë teknike e saj nuk iu zbulua kurrë publikut të gjerë.
Pas dyerve të mbyllura, pajisja u studiua në detaje nga kundër-inteligjenca britanike, e cila i vuri emrin e koduar SATYR. Detajet e saj mbetën sekret shtetëror deri sa ish-oficeri i sigurisë Peter Wright i zbuloi në kujtimet e tij Spycatcher në vitin 1987.
“The Thing” ka magjepsur historianët për shkak të sofistikimit të saj teknik për kohën dhe mënyrës se si ndikoi në lojën e spiunazhit gjatë Luftës së Ftohtë. Por ajo zbulon gjithashtu një histori të çuditshme dhe më të errët të kulturës së lartë, që zhvillohej jashtë shkëlqimit të sallave të operës dhe galerive të artit, ku muzikantë klasikë shpiknin pajisje përgjimi dhe vepra arti të gdhendura me dorë, që shërbenin si instrumente për mbledhjen e inteligjencës ushtarake.
