Kur flasim për shtetin shqiptar, zakonisht mendojmë për 28 Nëntorin 1912, shpalljen e pavarësisë, flamurin në Vlorë dhe aktin politik të daljes nga Perandoria Osmane. Por nëse kthehemi pas, e kuptojmë se shteti shqiptar, në kuptimin thelbësor të fjalës, kishte nisur të ndërtohej shumë më herët.
Institucioni i parë i vërtetë që krijuan shqiptarët nuk ishte qeveria, ushtria apo administrata: ishte gjuha. Kongresi i Manastirit i vitit 1908 ishte më shumë se një mbledhje intelektualësh. Në mungesë të një shteti, Kongresi funksionoi si parlamenti i parë kombëtar. Delegatë nga të gjitha trevat shqiptare, nga Shkodra në Korçë, nga Janina në Kosovë, nga diaspora në Bukuresht, Sofje e Stamboll, u ulën në të njëjtën tryezë për të marrë një vendim që do të formësonte fatin e kombit: unifikimin e alfabetit.
Ky vendim nuk ishte teknik. Ishte politik në kuptimin më të pastër. Duke zgjedhur një alfabet të vetëm, shqiptarët krijuan një hapësirë të përbashkët komunikimi ku shkolla, shtypi, librat, mësuesit dhe patriotët mund të flisnin të njëjtën gjuhë të shkruar. Në një kohë kur nuk kishin institucione shtetërore, kjo gjuhë u bë institucioni që i përfaqësonte të gjithë.
Ajo ishte “administrata” që bashkërendonte mendimin kombëtar, “kushtetuta” që i dha formë identitetit. Për herë të parë në histori, shqiptarët kishin një mekanizëm të përbashkët me të cilin mund të organizonin ekzistencën e tyre kolektive. Çdo shkronjë e alfabetit të Manastirit ishte një tullë në themelin e një ndërtese që ende nuk ekzistonte fizikisht: shteti shqiptar.
Vendimi për alfabetin latin i çliroi shqiptarët edhe nga ndarjet fetare dhe ndikimet e huaja që deri atëherë përcaktonin shkrimin: disa përdornin alfabet arab, disa grek, disa latin. Me Kongresin, gjuha mori sovranitet. Është e rrallë në histori që një komb të arrijë më parë sovranitet kulturor sesa sovranitet politik, por kjo është ajo që ndodhi te shqiptarët.
Pas 1908-s, shtypi shqip u shpërnda kudo, shkollat shqipe u hapën me ritëm, diaspora u organizua, patriotët ndërkombëtarë gjetën një bosht të përbashkët. Në thelb, Shqipëria nisi të ekzistonte si realitet kulturor katër vjet para se të njihej si realitet politik. Kjo është arsyeja pse shumë studiues thonë se pavarësia e 1912-s ishte e mundur vetëm sepse alfabeti kishte bërë punën e tij më parë: kishte krijuar shqiptarët si bashkësi të vetëdijshme.
Prandaj mund të thuhet me plot gojën: gjuha ishte shteti i parë i shqiptarëve. Ajo i dha kombit identitet, drejtim, kohezion dhe një truall shpirtëror ku mund të ngrihej më pas shteti fizik. Pa alfabetin e Manastirit, Shqipëria e 1912-s do të kishte qenë shumë më e brishtë, madje ndoshta as nuk do të kishte ardhur në atë formë.
E fituam aftësinë për të folur dhe shkruar si komb, para se të fitonim pavarësinë. Në histori kjo mbetet një nga provat më të forta se gjuha, më shumë se çdo institucion tjetër, ka fuqinë të jetë atdheu i parë i një populli./ Gazeta Dita
