Nga Memorie.al
Ismail Qemal Vlora, shpesh mbeti i panjohur për botën, përfshirë atë shqiptare, për aftësinë e tij të madhe diplomatike, mprehtësinë e jashtëzakonshme dhe vizionin e qartë të politikës botërore të kohës së tij. Edhe pse ai hyri në histori si kampion i pavarësisë së Shqipërisë, atij i mungonte njohja si një politikan dhe diplomat i madh me reputacion ndërkombëtar. Vlera e tij si një dëshmitar i shquar i historisë së Evropës Lindore dhe Ballkanit, siç është përshkruar në “Kujtimet” e tij, një burim i jashtëzakonshëm për historianët evropianë, u anashkalua për një kohë të gjatë.
Por karriera e tij brenda strukturës shtetërore osmane ishte e jashtëzakonshme. Ai mori pjesë në jetën politike të Portës nga një perspektivë liberale, të cilën nuk do ta hiqte kurrë dorë, as në momentet më kritike; në fakt, ai i mbajti këto qëndrime deri në fund, madje edhe me rrezikun e zemërimit të Sulltan Abdul Hamidit të paqëndrueshëm dhe pavarësisht mërgimit që u përball. Një liberal dhe avokat i një Turqie të reformuar sipas parimeve demokratike perëndimore, që në moshë të re ai kishte qenë një nga ekspertët dhe këshilltarët më të vlerësuar të Veziratit të Madh dhe Gjykatës për politikën evropiane.
Vizioni i tij liberal i lejoi atij të vlerësonte pozitivisht diversitetin kulturor, etnik dhe fetar të Perandorisë. Ai pa në kulturat e ndryshme të Perandorisë në hënë – ose “kombet”, siç i quante ai – një pasuri të vërtetë, jo shumë të ndryshme nga ajo që ekziston midis shteteve evropiane. Jo vetëm kultura e tij e dyfishtë e shqipes dhe osmanishtes dhe njohuritë e tij të greqishtes, turqishtes dhe disa gjuhëve perëndimore, por edhe zgjedhja e tij për t’u martuar me një grua ortodokse (greke me origjinë shqiptare), i lejoi atij të formonte një vizion për gjëra të lira nga ngurtësitë etnokulturore.
Një nga aspektet kryesore që e dallonte këtë botëkuptim ishte rëndësia që i jepej dialogut. Virtyti i madh i Vlorës, i Urtit (“i Urti”), siç njihej, ishte besimi i tij në fjalën e mirë: bindja se nëpërmjet dialogut dhe dëgjimit të të tjerëve, mund të arrihej bashkëjetesa paqësore dhe kështu të kontribuohej në përparimin e njerëzimit. Për më tepër, ai besonte fuqimisht se integriteti moral dhe besnikëria e “Politikanit”, burrështetasit, kontribuonin në një marrëdhënie të mirë me popullsinë dhe në emancipimin e shoqërisë.
Këto ishin virtyte që bashkatdhetarët e tij shqiptarë ishin të parët që nuk arritën t’i kuptonin dhe madje i stigmatizuan me indiferencë sipërfaqësore. Ndoshta, megjithatë, siç argumentoi diplomati italian Pietro Quaroni, në Shqipërinë e fillimit të shekullit të XX-të, ishte ende mjaft e vështirë të kuptohej vizioni i një njeriu që ishte “tepër perëndimor”.
Një zyrtar i lartë i Portës, Sekretar i Përgjithshëm i Punëve të Jashtme, Këshilltar i Vezirit të Madh, Guvernator i Tripolit, i propozuar vazhdimisht si Ministër i Brendshëm dhe i Punëve të Jashtme, dhe një bashkëpunëtor i ngushtë dhe i shquar i Sulltanit, Ismail Vlora ishte një nga politikanët e paktë të periudhës që trajtoi “çështjen armene”, duke dënuar persekutimin. Ai e bëri këtë që nga vala e parë e viteve 1893-‘94 dhe përsëri në “Kujtimet” e tij, në kohë ende të papritura, midis viteve 1917 dhe 1919.
Ismail Qemal Vlora u prek thellë nga trajtimi që iu rezervua armenëve, “për të cilët”, shkroi ai, “ndiej një lidhje jo vetëm në kuptimin politik, por edhe në një kuptim njerëzor dhe personal”. Midis miqve të tij të ngushtë dhe midis burrështetasve osmanë që ai i vlerësonte më shumë ishin armenët. Ismail Vlora tregon: “Pata mundësinë të studioja shpirtrat e tyre dhe të matja kapacitetet e tyre intelektuale dhe morale”, i hidhëruar që një popull kaq i denjë të vuante një persekutim kaq absurd dhe të dhunshëm, i cili i dukej i pashpjegueshëm.
“Nuk kam qenë kurrë në gjendje ta shpjegoj ose ta kuptoj, ashtu siç nuk kam qenë kurrë në gjendje ta pranoj, martirizimin e vuajtur nga këta njerëz të guximshëm dhe punëtorë përmes ndonjë teorie të devijimit kapriçioz të Abdul Hamidit”, – shkroi ai. Në të kaluarën, ky popull i lashtë konsiderohej – midis të pa konvertuarve – “sadik milleti”, populli besnik. Por kohët moderne duken më të këqija në këtë drejtim, paradoksalisht më pak tolerante dhe më të dhunshme.
Moderniteti duket se ka një funksion moderues vetëm në një demokraci të vendosur tashmë me kalimin e kohës; diku tjetër, ku është thjesht i imituar, duket se lind devijime. Një dashamirës i demokracisë britanike dhe mbrojtës i lirisë individuale, Vlora e shihte shtypjen e armenëve si një shprehje të urrejtjes personale të një sundimtari të pasigurt dhe dyshues, të zhytur në absolutizmin lindor dhe për këtë arsye të paaftë për të kuptuar format e lirisë dhe pavarësisë të huaja për pushtetin e tij. Motivet i dukeshin të qarta: armenët ishin të krishterë dhe sulltani nuk mund të kontrollonte arsimin, idetë dhe kulturën e tyre.
Megjithatë, në të njëjtën kohë, ndryshe nga nënshtetasit e tyre myslimanë, të cilët kontrolloheshin dhe edukoheshin në nënshtrim, duke folur turqisht, ata mund të përhapnin ide liberale në të gjithë perandorinë që autoritetet nuk mund t’i kontrollonin dhe censuronin. Nuk është rastësi që Sulltani shfaqi një idiosinkrazi të veçantë ndaj këshilltarëve dhe ministrave kryesorë armenë, gjatë gjithë historisë, avokatë të politikave liberale dhe modernizuese që ai nuk i pëlqente, duke besuar se ato dobësonin pushtetin e tij personal.
Për më tepër, armenët mbanin lidhje të ngushta me Britaninë e Madhe për arsye tregtare dhe Sulltani ishte imun ndaj ndërhyrjes së Fuqisë Perëndimore, duke mos arritur të kuptonte se ajo ishte e vetmja fuqi që mund të shpëtonte “Lindjen që po vdiste” – siç e vuri re me zgjuarsi Ismail Vlora – në atë moment. Por përtej këtij aspekti të politikës së brendshme të Sulltanit, Ismail Vlora thekson një faktor tjetër shumë të rëndësishëm, shpesh të anashkaluar: faktin se armenët kishin jetuar prej kohësh shumë keq dhe ishin persekutuar nga vetë Rusia.
Rusia kishte nisur një politikë persekutimi dhe shkombëtarizimi kundër armenëve në territoret e reja të pushtuara nga Porta (Traktati i Adrianopojës 1829), ku jetonin armenët. Kjo kishte provokuar qëndrime radikale midis tyre, të cilat e frikësuan një Sulltan dyshues dhe të pasigurt. Kështu, popullsia armene e gjeti veten pa mbështetje, pasi Rusia luajti një lojë të dyfishtë: duke pretenduar se i mbronte armenët si të krishterë, ndërsa i garantonte verbalisht Portës “mbështetje në të gjitha rrethanat”, madje edhe në rastin e persekutimit të një popullsie të krishterë.
Në të vërtetë, “dikush pyet veten”, shkruan Ismail Vlora, “ku e gjeti ai (Sulltani) guximin për të bërë atë që bëri? […] Në çfarë mbështetej ai, duke guxuar të kryente krime të tilla pa pasur frikë nga një reagim nga Evropa”? Sjellja e Rusisë dhe lojërat e ndryshme të pushtetit të Fuqive të tjera sigurisht që i garantuan Sulltanit pandëshkueshmërinë.
Si një politikan me përvojë që i njihte shumë mirë dinamikat ndërkombëtare, Ismail Vlora e këshilloi Sulltanin të mos i besonte Carit dhe, në vend të kësaj, propozoi të ndiqte rrugën e modernizimit kushtetues dhe të fitonte mbështetjen e forcave perëndimore, ndërkohë që shmangte me përpikëri konfliktin e brendshëm midis grupeve të ndryshme etnike, mbi të cilin mbështetej armiku.
Ai ndërmori një proces të mundimshëm diplomatik për të arritur një lloj bashkëpunimi midis Portës së Lartë dhe Britanisë së Madhe. Kjo ishte për të bindur Sulltanin të hiqte dorë nga politikat e tij neo-absolutiste dhe, mbi të gjitha, të ndalonte persekutimin e vazhdueshëm. Për ta arritur këtë, ai madje u sugjeroi diplomatëve të Londrës që Britania e Madhe të paraqiste anijet e saj luftarake në Bosfor për të imponuar me forcë, nëse është e nevojshme, reforma dhe, mbi të gjitha, fundin e persekutimit kundër armenëve.
Por fati i këtyre ngjarjeve banale do të vazhdonte. “Anijet mbërritën”, shkruan Ismail Vlora, “por masakrat vazhduan gjithsesi dhe Evropës nuk i interesonte më”! Ndërkohë, Perandoria Osmane, një kafshë që po vdiste, përfundoi “persekutimin e saj armen” gjatë Luftës së Parë Botërore, midis viteve 1915 dhe 1916, por pak e dinë se ai kishte filluar shumë më herët.
Kështu, ky burrë shteti i madh shqiptar, në përputhje me kulturën e popullit të tij, ishte gjithashtu një nga burrat e parë osmanë që denoncoi dhe distancoi veten nga ky krim i tmerrshëm, i cili do të pasohej nga shumë të tjerë, me Evropën, siç do të provonte në raste të tjera, thjesht një spektatore. Ishte gjithashtu ky holokaust që tronditi Ismail Qemal Vlorën, duke e shtyrë atë të vinte në pikëpyetje fatin e popullit të tij dhe duke e shtyrë të angazhohej personalisht për pavarësinë e Shqipërisë, tani që epoka e urrejtjes kishte filluar.
Një njeri i jashtëzakonshëm, Ismail Qemal Vlora, i cili erdhi nga e ardhmja në një Shqipëri të ankoruar në Mesjetë, jo vetëm që u keqkuptua dhe u interpretua gabim nga bashkëkohësit e tij në fillim të shekullit të 20-të, por u censurua edhe për 70 vjet të tjera. Të dy regjimet, së pari ai i Zogut dhe më pas ai i Hoxhës, nuk lejuan kurrë botimin e “Kujtimeve” të tij, të cilat duhej të prisnin deri në rënien e regjimit komunist.
Shumë pak nga “Veprat” e tij të jashtëzakonshme (jo vetëm në lidhje me çështjen kombëtare) iu transmetuan shqiptarëve, dhe kjo është e kuptueshme, pasi përballë një njeriu të përmasave të tij, teorive të tij politike, ndjenjës së tij të jashtëzakonshme për res publika, apo edhe thjesht jetës së tij apo aftësisë së tij për ta përkthyer atë në një “histori”, diktatorët e vegjël, si çdo politikan tjetër shqiptar i kohëve të fundit, do të zhdukeshin.
