Nga Era Makoçi
Ka një tundim që vijon të përsëritet në demokracitë e brishta: kur pushtetet politike vonojnë të veprojnë me shpejtësinë ose vendosmërinë e duhur, gjyqësori, duke e konsideruar veten bariun e fundit të virtytit, nxiton të mbushë atë që e percepton si një boshllëk moral. Rasti më i fundit vjen nga Shqipëria dje, ku Gjykata e Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (GJKKO) ka pezulluar nga detyra Zëvendëskryeministren (e cila është njëkohësisht Ministre e Infrastrukturës dhe deputete), pavarësisht një detaji të vockël, që ajo, edhe pse nën hetim, ende nuk është shpallur fajtore për asgjë.
Pavarësisht se GJKKO e paraqet si masë thjesht procedurale, pezullimi i një ministri prek nyjën më të ndjeshme të rendit kushtetues: marrëdhënien e brishtë midis pushteteve. Masa ngre një dilemë thelbësore juridike: deri ku mund të shkojë Gjyqësori, si pushtet i pavarur, për t’i rrëmbyer kompetenca Ekzekutivit, një pushteti tjetër të pavarur?
Në një sistem ende në fazat e hershme të pjekjes institucionale dhe juridike, kur rregullat e lojës janë në konsolidim e sipër, e ku çdo akt merr peshën e precedentit, entuziazmin institucional duhet ta moderonte vetëpërmbajtja institucionale.
Si juriste e formuar në traditën ligjore amerikane, e shoh të drejtën si dialog mes parimeve dhe institucioneve, jo si reagim ndaj ngjarjeve të ditës. Prandaj këtë çështje e trajtoj si mundësi reflektimi mbi ekuilibrat kushtetues dhe logjikën juridike, duke qëndruar larg çështjeve të fajësisë konkrete apo detajeve të një hetimi në zhvillim. Përgjigja ndaj pyetjes nëse GJKKO ka kaluar kufirin kushtetues nuk varet, dhe nuk duhet të varet, nga ajo që mund të ndodhë nesër me çështjen penale të ministres në fjalë.
Arsyetimi i GJKKO-së për pezullimin nga detyra mbështetet mbi tre premisa që, megjithëse të paraqitura me seriozitet procedural, nuk e kalojnë testin e logjikës juridike: frika për përsëritjen e krimit të pretenduar (ndikimin e supozuar të ministres për të cenuar barazinë në prokurimet publike), frika për prishje provash dhe frika për intimidim të dëshmitarëve.
Kundërargumenti logjik është i thjeshtë: Nëse akuza pretendon ndikim të paligjshëm për pabarazi në tenderë, dhe ndikimi është për nga natyra informal – një sjellje jashtë vijës zyrtare të detyrës – pezullimi nga detyra formale nuk e heq rrezikun. Thjesht e zhvendos debatin nga sjellja e individit te posti. Znj. Balluku nuk akuzohet se, në detyrë, ka firmosur tenderë të paligjshëm, se ka zhvilluar procedura prokurimi, se ka marrë pjesë në komisione vlerësimi. Këto s’janë pjesë e kompetencave të saj formale. Akuza lidhet me sjellje të pretenduara që për nga natyra janë tërësisht informale: ndikim personal, autoritet politik, komunikim jashtë linjës institucionale, të cilat janë të gjitha mekanizma që nuk varen nga karrigia fizike ministrore, apo dera e zyrës ku ajo nuk do lejohet të hyjë.
Frika për prishje provash nuk qëndron në një sistem ku dokumentet mund të sigurohen me urdhër gjykate (subpoena), e provat të sekuestrohen pa qenë nevoja të rikonfigurosh kabinetin qeveritar. Frika për “intimidimin e dëshmitarëve” është gjithaq frikë për sjellje individuale, jo funksion shtetëror. Pezullimi i një posti kushtetues nuk ndalon asnjë formë komunikimi, sidomos kur personi vazhdon të jetë deputet (një detyre nga e cila GJKKO nuk e pezullon dot), e një figurë politike aktive, me të njëjtën aftësi për të komunikuar, influencuar dhe takuar njerëz si më parë. Me fjalë të tjera, gjykata po tenton të zgjidhë një sjellje të supozuar informale me një mjet që prek vetëm kompetencat formale, duke bërë kësisoj një gabim elementar logjik.
Për më tepër, bllokimi i pasaportës dhe ndalimi i lëvizjes jashtë vendit përmbushin funksionin kryesor të masave të sigurisë: garantojnë praninë në proces, parandalojnë arratisjen dhe kufizojnë lëvizjen ndërkombëtare. Me këto masa tashmë në fuqi, pezullimi i detyrës nuk shton asgjë funksionale, por përkundrazi, është një tepri juridike që i vishet një pakete parandaluese proporcionale.
Masa e pezullimit nuk synon sjelljen e pretenduar, por postin i cili, për nga natyra, i është rezervuar vlerësimit politik (policy judgement). Të vendosësh nëse një ministre mundet ose jo të ushtrojë detyrën është vlerësimi politik më paradigmatik. Kur Gjykata e bën këtë pa një domosdoshmëri reale, nuk po parandalohet rreziku, por po preket balanca e pushteteve, ajo zona që Kushtetuta e mbron aq rreptësisht.
Askund – absolutisht askund – Kushtetuta nuk pëshpërit, nuk aludon dhe nuk e shkel syrin me nënkuptimin që një gjykatë penale mund të hyjë dhe të vendosë se cili ministër pushohet e cili qëndron në detyrë. Pezullimi i një ministri është akt ekzekutiv. Kushtetuta ia jep këtë kompetencë vetëm Kryeministrit dhe, nëpërmjet mekanizmave të votëbesimit politik, Kuvendit.
Vendimi i GJKKO-së, i fshehur pas etiketës së një “mase sigurie”, prodhon efektin e një ndërhyrjeje strukturore që Kushtetuta e Shqipërisë nuk e njeh dhe nuk e pranon. Neni 7 e ndan shtetin në pushtete të pavarura; neni 98 ia jep Kuvendit peshën e përgjegjësisë politike; neni 102 i jep Kryeministrit kompetencën për përbërjen e kabinetit; neni 30 garanton prezumimin e pafajësisë. Me një veprim të vetëm, GJKKO ka hyrë në të gjitha këto hapësira; pa mandat, pa domosdoshmëri dhe pa proporcionalitet. Ky nuk është thjesht zell por fodullëk institucional.
Për një tejkalim të tillë, në kufijtë e uzurpimit të pushtetit, konstitucionalistët kanë ndezur flash-et e alarmit, e ca madje kane lëshuar me ulërimë dhe sirenat. Për shembull, qasja e Av. Ylli Manjanit e shfaqur këto ditë në debatin publik, e konsideron vendimin e GJKKO-së si një “grusht shteti”. Unë bie dakord me të mbi një pikë themelore: masa është problematike, joproporcionale dhe prek kufijtë kushtetues ndërmjet pushteteve, por këtu përfundon dakordësia. Retorika e alarmit e ekzagjerimet s’ndihmojnë. Ndërhyrja e GJKKO, sado e gabuar të jetë në thelb, nuk përmbush kriteret juridike e përkufizuese të një grushti shteti, nuk ka synim apo efekt të marrjes së pushtetit dhe mbetet e kontrollueshme institucionalisht. Rreziku që shoh nuk është përmbysja e rendit, por mjegullimi i parimeve dhe logjikës juridike, dhe ky korrigjohet më shumë me argument sesa me thirrje apokaliptike.
Imagjinoni për një grimë Presidentin e një vendi demokratik që, me propozim të Ministrit të Drejtësisë, pezullon një gjykatëse nga detyra vetëm sepse ajo ka kritikuar një projektligj. Reagimi publik do te qe i menjëhershëm “Autoritarizëm!”; “Kapje shteti!”; “Shkelje flagrante e ndarjes se pushteteve”! Çdokush do te duhej të tronditej. Instinktivisht. Automatikisht. Sepse intuita jonë demokratike ndien një gjë shumë themelore edhe sikur te mos ta kemi lexuar kurrë Kushtetutën: Ekzekutivi nuk mund të prekë Gjyqësorin e pavarur.
Ky më lart është në fakt rasti i pasajuar fare i Kövesi v. Romania, ku Gjykata e të Drejtave të Njeriut (GjEDNj) u shpreh qartë se një pushtet i pavarur s’mund të riorganizojë tjetrin sipas humorit politik.
Por pikërisht sepse jemi të ndjeshëm ndaj këtij skenari (që për Rumaninë s’është aspak hipotetik), duhet të jemi po aq të indinjuar për skenarin e anasjelltë, kur Gjyqësori ndërhyn në Ekzekutiv, duke pezulluar një ministre jo përmes një vendimi fajësie, por nën petkun e një “mase sigurie” që në fakt i kafshon një llokmë pushtetit të Ekzekutivit. Dhe në të dy skenarët, siç tha Strasburgu te Kövesi, nuk rrezikohet individi, por Republika. Logjika funksionon simetrikisht: nëse Ekzekutivi nuk mund të prekë drejtësinë, po aq drejtësia nuk mund të prekë Ekzekutivin.
Precedentët C.M. v. Belgium, Baka v. Hungary, Grzęda v. Poland, Żurek e të tjerë e përforcojnë të njëjtën vijë dhe e rafinojnë më tej: çdo ndërhyrje që prek ushtrimin e një mandati publik të lartë duhet të kalojë një test tejet të rreptë proporcionaliteti dhe të justifikohet vetëm kur ekzistojnë rrethana vërtet të jashtëzakonshme dhe mungesë absolute alternativave më të buta.
Në rastin shqiptar, GJKKO nuk merr notë kaluese në këtë lloj testi. Nëse rreziku lidhet me sigurim provash, atëherë ekzistojnë mjetet klasike (urdhra paraqitjeje, sekuestrim, kontroll administrativ, sanksione për mosbashkëpunim) për ta adresuar si problem. Nëse lidhet me ndikim informal, pezullimi atë nuk e neutralizon dot, sepse ai mund të ushtrohet dhe nga jashtë detyrës formale siç argumentoj më lart. Këtu është krijuar pra pikërisht ajo mospërputhje që Strasburgu e ka konsideruar joproporcionale: qëllimi i shpallur dhe mjeti i zgjedhur nuk kanë lidhje shkak-pasojë. GJKKO-së mbase i duhet t’i filtrojë vendimet paraprakisht në sitën e standardeve më të rrepta të Konventës.
Në SHBA, ndarja e pushteteve është tradicionalisht e shenjtë (paçka se e sfiduar deri në sfilitje së fundmi): ekzekutivi qeveris, ligjvënësi ligjvë, gjyqësori gjykon.
Në Mistretta v. United States, Gjykata e Lartë formuloi një prej metaforave më të gjetura të të drejtës kushtetuese moderne: “Kushtetuta s’fsheh elefantë në vrima minjsh!” (“The Constitution does not hide elephants in mouseholes.”) Kjo do të thotë që asnjëri nga tre pushtetet kushtetuese nuk mund të kërkojë të gjejë autoritetin për ta zgjeruar fuqinë e vet, apo tkurrur atë të tjetrit, nëpër nene të vogla, dytësore apo procedurale. Parimet që rregullojnë arkitekturën kushtetuese nuk fshihen nëpër dispozita anësore, por në norma të qarta, eksplicite dhe madhore. Kushtetuta që rregullon raportet midis pushteteve nuk mundet ta degdisë një fuqi kaq marramendëse të Gjyqësorit për t’i marrë kompetenca Ekzekutivit në një nen me natyrë teknike të Kodit të Procedurës Penale.
Që ta bëjë ndarjen e pushteteve të qartë kristal, që në vitet 1960-të, Gjykata e Lartë konsolidoi doktrinën e “political question”: vendimet për kabinetin presidencial dhe si funksionon qeveria janë çështje të zgjidhshme vetëm politikisht, dhe të paprekshme juridikisht. Pushteti gjyqësor nuk hyn fare në atë territor jo ngaqë është i ndrojtur (sepse nuk është hiç!), por sepse Kushtetuta i thotë qartë: mos e ngatërro drejtësinë me politikën.
Në United States v. Nixon, në kulmin e skandalit Watergate, gjykata bëri një manovër kirurgjikale: rrëzoi pretendimin e Presidentit se kishte privilegj ekzekutiv mbi komunikimet e brendshme, dhe deklaroi se provat (kasetat famëkeqe të përgjimeve) ishin në kompetencën e saj t’i shtinte në dorë. Por Gjykata e refuzoi kategorikisht tundimin të ndërhynte në strukturën e ekzekutivit. Nuk pezulloi askënd nga kabineti, e nuk e preku administratën e përfshirë në skandal. Mesazhi ishte brutal në thjeshtësinë e vet: të kërkosh prova është territor i drejtësisë; të riorganizosh qeverinë është uzurpim i një pushtetit kushtetues, sado skandaloze ngjarja politike që e krijon tundimin, sado e madhe nevoja e vendit të heqë qafe një president batakçi e një administratë të korruptuar.
Dhe çfarë po bën GJKKO? Pikërisht të kundërtën. Në vend që të përdorë mjetet klasike të ligjit për sigurim provash, po përdor një nen procedural për të nxjerrë një kompetencë që nuk i përket: ndryshimin e përbërjes së ekzekutivit. GJKKO po e ngjesh elefantin me forcë brenda një vrime miu, dhe po bën sikur Kushtetuta e paskësh vendosur aty.
Nga Tirana në Strasburg e deri në Uashington, një e vërtetë meta-kushtetuese qëndron stoike: Gjyqësori nuk e projekton dot qeverinë.
Do të më thonë se korrupsioni kërkon masa të jashtëzakonshme, a thua se çdo skandal politik i radhës autorizon automatikisht një rishkrim të Kushtetutës. Demokracisë nuk i priten gjunjët vetëm kur gjykatat nuk e luftojnë korrupsionin; ajo lëngon edhe kur gjykatat (të pazgjedhura nga populli) fillojnë të qeverisin në emër të luftës kundër korrupsionit.
Kushtetuta nuk zhbëhet në nxehtësinë e skandaleve politike. Përkundrazi, garancitë strukturore ekzistojnë pikërisht për ditët kur zhurma është e madhe dhe durimi i institucioneve është në kudhrën e provës. Dhe këto garanci nuk janë ndërtuar për të mbrojtur një zyrtar me influencë apo një Ekzekutiv të vënë në pozitë të vështirë, por janë krijuar për të mbrojtur qytetarin, që ka të drejtë të jetojë nën një rend ku secili pushtet qëndron i kufizuar dhe i parashikueshëm. Nëse gjykatat improvizojnë kompetenca sa herë politika përflitet, atëherë nuk kemi një drejtësi më të fortë, por një Kushtetutë më të brishtë.
Ka një arsye pse kushtetutat bëjnë dallim mes mantelit dhe mandatit: manteli interpreton e gjykon, mandati qeveris. Në çastin që këto dy role ndërrojnë kostumet, republika shndërrohet në teatër grotesk, Kushtetuta kthehet në ornament, ndarja e pushteteve në mitologji dhe shteti i së drejtës në slogan bosh./peizazhe.com
