Ka disa vende si Shqipëria, ku historiografia ka dështuar të jetë e drejtë me të shkuarën tonë. Më shumë sesa e padrejtë ka qenë e pafuqishme. Dhe ka një justifikim. Shqipëria ka aq shumë ngjyra në historinë e saj sa nuk mund të vizatohet nga historianët njëngjyrësh që kemi.
Nuk është faji i tyre, është pafuqia e tyre. Pas historianëve edhe publicistët mund të dështojnë për të përshkruar të tashmen që nesër do jetë histori. Dështojnë, pasi edhe ata kanë luksin të përzgjedhin faktet që duan, për të ilustruar ngjyrat që kanë në mendje për historinë. Dhe unë jam një pjestar i racës së tyre.
E vetmja që ka fuqinë e duhur të shpjegojë historinë është letërsia e madhe. Dhe kjo duhet theksuar. Letërsia e madhe, jo letërsia mediokre apo eksperimentuesit e letërsisë. Letërsia e madhe ka fuqinë të jetë e ndershme dhe e drejtë. Ajo nuk vihet në siklet nga faktet, por vetëm nga e vërteta që mbartet përmes personazheve të mëdhenj që krijon. Dhe kur arrin t’i gdhendë ata, ajo ta përplas historinë me gjithë ngjyrat e saj në fytyrë.
Ani Wilms ia ka arritur kësaj. “Dielli në mërgim”, është letërsia më e mirë historike që një lexues shqiptar ka në duar pas Ismail Kadaresë. Është e mirë sepse autorja ka kaluar Rubikonin e talentit dhe nuk ia lejon vetes të jetë e padrejtë me historinë.
Si askund tjetër një lexues shqiptar mund të mësojë në mënyrën më të drejtë historinë tonë përmes historisë së hebrenjve tanë. Mund të mësojë gjithë ngjyrat që ka pasur idealizimi i keqkuptuar i nacionalistëve shqiptarë që në fakt ndjeheshin nacionalistë brenda pushtetit të një fuqie të huaj dhe komunistëve shqiptarë që ndjeheshin çlirimtarë po përmes ndihmës së një ideologjie të huaj. Të dy palët kishin argumentet e tyre dhe keqkuptimet e tyre. Keqkuptimi i nacionalistëve ishte se ata ishin etërit themelues të shtetit dhe duhet t’u besonim, ndërsa keqkuptimi i komunistëve ishte se ata po përballeshin me okupatorët dhe duhet t’i pranonim.
Vizatimi idilik I jetës politike kulturore dhe sociale të Vlorës, Durrësit apo Tiranës në vitet 40, përballja e shqiptarëve me antisemitizmin, dhe ngjyrat e pafundme përmes të cilës kaloi miti I mbrojtjes së hebrenjve nga shqiptarët, që nga ai më I thjeshti deri tek ministrat është një histori që mund ta tregoj vetëm letërsia tani për tani. Më vonë ndoshta mund ta tregoj dhe historia.
Personazhi kryesor Jozefi, një i ri hebre që përballet me lavdinë e emrit të familjes dhe mbijetesën në një atdhe që e quan edhe të tij, lidhjet e tij me Aulonën që besonte te nacionalizmi antikomunist, me Zahon që ishte pjesë e administratës fashiste dhe u bë komunist i rëndësishëm, me Lazarin, kushëririn e Aulonës të kthyer nga Anglia si piktor, por që përfundon si zyrtar i misionit anglez gjatë luftës në përpjekje për të pajtuar partizanët me nacionalistët, adhurimi I tij për Aulonën, pastaj hebrejen mbijetuese Rita dhe përfundimi në mal me partizanët që i donte më pak se këdo tjetër, janë ngjyrat e vërteta të historisë sonë që historiografia na e ka imponuar si film bardh e zi.
Ani Wilms ia ka dalë të jetë e drejtë jo nga dëshira dhe as nga historia e familjes së saj. Ia ka dalë të jetë e drejtë sepse ka kaluar provën e të qenit shkrimtare dhe, duke hyrë në kështjellën e letërsisë, ajo e ka të ndaluar të jetë e padrejtë dhe e njënashme. Vetëm ata që e kalojnë këtë pikë, mbeten në letërsi. Të tjerët mbeten vetëm në librari.
Lexojeni librin e saj, një histori mahnitëse e komunitetit hebre në Shqipëri, e mbijetesës së tyre, dhe s’keni për të njohur aq shumë hebrenjtë sesa shqiptarët me gjithë drithërimat e tyre, me gjithë mizorinë dhe besnikërinë e tyre, me gjithë banalitetin e idealizmit të tyre dhe keqkuptimet me dreqërit e tyre.
Është një shteg i vështirë t’ia dalësh të ngjitesh në një majë nga ku mund të tregosh historinë e këtij vendi. Është një shteg ku kanë dështuar historianët që janë sjellë si shkrimtarë propagandistë dhe publicistët që sillen si shkrimtarë bestsellerë. Është një shteg që mund ta kalojnë pa u rrëzuar vetëm ata që janë shkrimtarë të vërtetë, të talentuar dhe të paprekshëm nga balta e kënetës ku jetojmë dhe ku shumica e atyre që vetëcaktohen shkrimtarë duan të pastrojnë historinë e tyre duke bërë pis historinë tonë.
Prej vitesh s’kam lexuar një letërsi kaq të mirë shqiptare për historinë tonë. Është një letërsi që duket se është formuar nën hijen e Kadaresë dhe pushtetit diktatorial që ai ka mbi brezin e ri të talentuar të shkrimtarëve. Ani Wilms nuk do na e zëvendësojë dot Kadarenë, por të jeni të sigurt që do të na e kujtojë atë sa herë ta shfletojmë.
Faleminderit Ani që prite gjatë ta shkruash këtë libër pa u ngutur nga datat e panaireve apo nevoja për publicitet. Gjërat që lindin ngadalë jetojnë shumë gjatë. Fluturat jetojnë vetëm 24 orë.
