Nga Thoma Gëllçi
Dje u zgjodh kryetari i ri i SPAK-ut. Vëmendja ishte e jashtëzakonshme: mediat e ndoqën hap pas hapi, opinioni publik u përfshi në analiza dhe komente, ndërsa ndërkombëtarët e trajtuan si një ngjarje që përcakton të ardhmen e drejtësisë në Shqipëri. Në të njëjtën kohë, është i habitshëm fakti që shumica dërrmuese e shqiptarëve nuk e dinë se kush është Prokurori i Përgjithshëm, as se kush drejton Gjykatën e Posaçme, Gjykatën e Lartë apo Gjykatën Kushtetuese. Edhe më pak njohin emrat e kryetarëve të gjykatave të faktit, të cilat reforma e drejtësisë i ka shpërndarë në mënyrë të tillë që qytetari i thjeshtë nuk e ka më të qartë se ku duhet të drejtohet.
Është edhe më e çuditshme se si diplomatët e huaj , që në logjikën e shtetit të së drejtës duhej të kishte interes të posaçëm për pavarësinë e gjykatave, e kanë përqendruar pothuaj gjithë vëmendjen te SPAK-u dhe te drejtuesit e tij. Ndërkohë, në asnjë vend tjetër evropian, prokuroria nuk trajtohet si institucioni më i rëndësishëm i drejtësisë; ky rol i takon gjykatës, e cila është themeli i barazisë para ligjit dhe garancia e fundit e qytetarit.
Në shoqëritë demokratike, kur dikush mendon se i është cenuar e drejta, thotë vetvetiu: “Do t’i drejtohem gjykatës”. Kjo frazë nuk shpreh thjesht dëshirën për konflikt, por besimin se gjykata është institucioni që mund të vendosë drejtësinë, të korrigjojë abuzimin e pushtetit dhe të mbrojë qytetarin nga arbitrariteti. Gjykata është pushteti i tretë dhe jo rastësisht Kushtetuta e Shqipërisë , në nenin 7, përcakton ndarjen dhe balancimin e pushteteve si parim themelor të republikës.
Në Shqipëri, ky parim duket se është turbulluar. Sot dëgjohet më shpesh shprehja “Do të merret SPAK-u”, “Do ta zgjidhë SPAK-u”, “SPAK-u do ta pastrojë politikën”, sikur prokuroria të jetë autoriteti final i drejtësisë. Ky është një keqkuptim themelor i modelit perëndimor, sepse sipas nenit 148 të Kushtetutës dhe sipas konceptit bazë të procesit penal, prokuroria është organ akuzues dhe jo organ gjykimi. Ajo paraqet pretendime, jo vendime; kërkon masa, por nuk i jep; ngre dyshime, por nuk përcakton fajësi. Vetëm gjykata, sipas nenit 42 të Kushtetutës dhe nenit 6 të Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut, ka të drejtën të vendosë mbi lirinë, pronën dhe nderin e qytetarit.
Në Shqiperi, ky rol është përmbysur. Dhe nëse perceptimi i publikut do të ishte i vetmi problem, sërish do të ishte e rrezikshme, sepse perceptimi formon kulturën juridike të një shoqërie. Por ne Shqiperim realiteti i praktikës gjyqësore tregon se Gjykata e Posaçme shpesh sillet si notere vendimeve të SPAK-ut. Gjyqtarët e hetimeve paraprake nënshkruajnë pothuaj automatikisht masat e kërkuara nga prokuroria: arrest me burg, burg,burg,burg.
Ky është një çekuilibër që shkel parimin e barazisë së palëve dhe kemi thjesht nje “drejtësi të paracaktuar”. Dhe kur procesi penal humbet paanshmërinë, ai kthehet në një rit formal, ku gjykata nuk është më autoriteti që peshohet mes akuzës dhe mbrojtjes, por thjesht firmosëse e një logjike të krijuar paraprakisht. Në këtë atmosferë, qytetari fillon t’i nënshtrohet idesë se akuza është e barabartë me fajësinë , një barazim i papranueshëm në çdo shtet demokratik.
Sipas nenit 148 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, prokuroria përfaqëson akuzën në emër të shtetit, çka është një funksion i domosdoshëm në çdo sistem penal modern. Por ky rol kushtetues ka kuptim vetëm brenda parimit themelor të barazisë së palëve, i cili kërkon që pala tjetër ,mbrojtja , të ketë të njëjtat të drejta procedurale dhe të njëjtin akses në mjete juridike për t’u përballur me akuzën.
Megjithatë, mendimi i përhapur dhe në shumë raste i argumentuar midis të akuzuarve dhe vetë avokatëve është se në proceset penale të Gjykatës së Posaçme ku pala akuzuese është SPAK-u, roli i avokatit reduktohet pothuajse në zero. Pretendimet e mbrojtjes rrallë dëgjohen, më rrallë merren parasysh. Kjo krijon një realitet, sikur avokati është një figurë formale, jo funksionale, e cila ekziston vetëm për të plotësuar kërkesën ligjore për “prani mbrojtjeje”, por jo për të ushtruar realisht funksionin e saj.
Kjo pabarazi bëhet edhe më e dukshme në raport me të pandehurin, i cili jo vetëm që përballet me një prokurori të fuqishme dhe një gjykatë që shpesh eshte e orientuar drejt kërkesave të prokurorisë, por edhe vendoset fizikisht në pozita poshtëruese. Vendosja e tij në një kafaz qelqi, i cili e izolon nga komunikimi i lirë dhe i menjëhershëm me avokatin gjatë seancës, bie në kundërshtim të hapur me parimet minimale të një procesi të drejtë. Një i pandehur që nuk mund të komunikojë me avokatin e tij në kohë reale është një i pandehur i privuar nga mjetet efektive të mbrojtjes.
Historia botërore ka treguar se çfarë ndodh kur prokuroria merr rolin që i takon gjykatës. Italia e viteve ’90, me “Mani Pulite”, u mbush me akuza dhe arrestime spektakolare, ndërsa qindra çështje u rrëzuan në gjykatë. Reputacione politike u shkatërruan jo nga vendimet gjyqësore, por nga proceset e hetimit. Në Turqi, shkrirja e prokurorisë me pushtetin ekzekutiv ka cuar në mijëra arrestime. Në Shtetet e Bashkuara, debati mbi tejkalimin e kompetencave të prokurorëve ka bërë që Gjykata Supreme të vendosë kufizime të forta për të ruajtur ekuilibrin mes akuzës dhe mbrojtjes.
Ky ekuilibër është thelbi i procesit penal. Prokuroria është njëra anë. Mbrojtja është ana tjetër. Vetëm gjykata është pesha që i mban në balancë. Në momentin kur ky ekuilibër prishet, drejtësia rrezikon të kthehet në instrument politik, mediatik ose administrativ , por jo juridik.
Në praktikën e drejtësisë shqiptare, një nga problemet më serioze që prek drejtpërdrejt të drejtat themelore të njeriut lidhet me marrjen e masave të arrestit pa praninë e palëve dhe pa u thirrur më parë i hetuari për t’u pyetur, duke e vendosur atë përballë një mase të rëndë kufizuese të lirive pa asnjë mundësi paraprake mbrojtjeje. Nga nje vendim i marre “ ne dhome keshillimi” , nje qytetar dergohet direct ne burg pa u pyetur asnjehere. Dhe nuk flas ketu per krimet e flagrances. Është një turp i vërtetë për një vend që rreth 60 për qind e popullsisë së burgjeve përbëhet nga persona të paraburgosur, të cilëve ende nuk u është dhënë një vendim gjyqësor.
Vetëm kur shoqëria të rikthejë natyrshëm shprehjen “e zgjidh gjykata”, dhe kur gjykatat të fillojnë të veprojnë me pavarësinë dhe fuqinë që u jep ligji, atëherë mund të themi se drejtësia shqiptare po hyn në shinat e vërteta të shtetit të së drejtës. Sepse drejtësia nuk ndërtohet nga perceptimi, por nga procedura; nuk mbahet në këmbë nga prokuroria, por nga gjykata; dhe nuk duhet të shkaktojë frikë, por të ngjallë besim.
