Nga Mohammad Javad Zarif, Ministër i Jashtëm i Republikës Islamike të Iranit/ Si kandidat për President në 2016, Donald Trump u zotua të ndalojë d erdhjen e g jakut dhe harxhimin e parave amerikane në l uftërat në Azinë Perëndimore. Gjatë kohës së tij në detyrë, Trump, në vend të kësaj b llokoi më tej Shtetet e Bashkuara në rajon dhe n dezi n darjet deri në pikën ku një i ncident i vogël mund të dilte shpejt jashtë k ontrollit dhe të çonte në një l uftë të madhe.
Administrata e re në Uashington ka për të bërë një zgjedhje themelore. Mund të përqafojë politikat e d ështuara të administratës Trump dhe të vazhdojë në rrugën e p ërbuzjes për bashkëpunimin ndërkombëtar dhe të drejtën ndërkombëtare – një p ërbuzje qartazi e dukshme në vendimin e Shteteve të Bashkuara në 2018 për t’u tërhequr në mënyrë të njëanshme nga Plani i Përbashkët i Përgjithshëm i Veprimit, i njohur gjerësisht si marrëveshja b ërthamore e Iranit, i cili ishte nënshkruar nga Irani, Kina, Franca, Gjermania, Rusia, Mbretëria e Bashkuar dhe Bashkimi Evropian vetëm tre vjet më parë. Administrata e re mund të hedhë supozimet e d ështuara të së kaluarës dhe të kërkojë të promovojë paqen dhe qetësinë në rajon. Presidenti i SHBA Joe Biden mund të zgjedhë një rrugë më të mirë duke i dhënë fund politikës së d ështuar të “p resionit m aksimal” të Trump, duke u kthyer në marrëveshjen që paraardhësi i tij braktisi. Nëse ai e bën këtë, Irani do të kthehet gjithashtu në zbatimin e plotë të angazhimeve tona sipas marrëveshjes b ërthamore. Por nëse Uashingtoni në vend të kësaj insiston në nxjerrjen e k oncesioneve, atëherë kjo mundësi do të h umbasë. Disa politikëbërës dhe analistë perëndimorë vazhdojnë të flasin për “p ërmbajtjen” e Iranit. Por ata do të bënin mirë të mbanin mend se si një lojtar i f uqishëm në rajon, Irani ka s hqetësime të drejta dhe interesa legjitime të sigurisë – ashtu si çdo komb tjetër. Ata duhet t’i njohin këto s hqetësime në vend që të pranojnë iluzionin e l odhur se Irani nuk duhet të gëzojë të njëjtat të drejta si çdo komb tjetër sovran. Ne e kemi bërë gjithmonë të qartë se do t’i përgjigjemi pozitivisht çdo iniciative për dialog rajonal të përparuar në mirëbesim. Për ne, vullneti i mirë krijon vullnet të mirë, transmeton lexo.com.al.
Në kërkim të një paradigme të re
Dy dekadat e fundit të përfshirjes u shtarake amerikane në rajonin tonë kanë shkaktuar d ëme të pap ërshkrueshme ndërsa kanë arritur pak. Sipas Institutit Watson për Çështjet Ndërkombëtare dhe Publike, l uftërat që pasuan s ulmet e 11 shtatorit kanë marrë drejtpërdrejt të paktën 800,000 jetë – dhe indirekt, shumë më tepër. Që nga viti 2001, të paktën 37 milion njerëz në rajon janë detyruar të largohen nga shtëpitë e tyre. Falë p ushtimeve amerikane dhe shitjeve të a rmëve, rajoni rreth Iranit është bërë rajoni më i m ilitarizuar në botë. Arabia Saudite, një vend me një popullsi vendase prej vetëm 27 milion, është importuesi më i mirë në botë i a rmëve, kryesisht duke blerë nga Shtetet e Bashkuara. Emiratet e Bashkuara Arabe, një tjetër blerës kryesor i a rmëve amerikane, nuk ka më shumë se 1.5 milion qytetarë, por është blerësi i tetë më i madh i a rmëve në planet. Këto vende kanë përdorur a rmët që kanë blerë për të përhapur v dekje dhe s hkatërrim mbi civilët në Jemen, dhe Shtëpia e Bardhë u dha atyre së pari një dritë jeshile për ta bërë këtë, nën Presidentin Barack Obama, dhe pastaj nën Trump.
Gjatë presidencës Trump, Uashingtoni e çoi predispozicionin e tij për k onflikt direkt në derën e Iranit. Janarin e kaluar, Shtetet e Bashkuara v ranë Gjeneralin Qasem Soleimani, duke e bërë situatën tashmë të t razuar në një rajon të prekur nga d huna terroriste edhe më të paqëndrueshme. V rasja largoi një komandant kryesor në l uftën për të s htyrë të ashtuquajturin Shtetin Islamik (ose ISIS) dhe grupe të tjera m ilitante nga Iraku dhe Siria – dhe kjo shtoi një k rim të pafalshëm në regjistrin tashmë të gjatë të s hkeljeve të SHBA kundër Iranit. Shtetet e Bashkuara nuk mund të zhbëjnë lehtësisht d ëmet që kanë shkaktuar veprimet e tyre. Por një administratë e re mund të adresojë një g abim të madh të paraardhësit të saj, dhe kjo është tërheqja e Trump në 2018 nga marrëveshja b ërthamore e Iranit. Presidenti amerikan u përpoq të i njoroi një arritje të madhe diplomatike shumëpalëshe dhe më pas filloi një fushatë të l uftës së a shpër ekonomike që synonte popullin iranian, duke n dëshkuar në të vërtetë Iranin për aderimin e tij në një marrëveshje të miratuar nga OKB S anksionet që administrata Trump vendosi dhe rivendosi e kanë bërë gati të pamundur që Irani të importojë madje edhe artikujt e kërkuar për të trajtuar pandeminë COVID-19. Por këto vështirësi nuk na kanë d etyruar të d orëzohemi, as që kanë s hembur ekonominë tonë dhe as na kanë ndryshuar llogarinë tonë strategjike.
Nga ana tjetër, p resioni kundër Iranit ka prodhuar me kohë – dhe do të prodhojë gjithmonë – të kundërtën e rezultatit të synuar. Në 2005, për shembull, Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e tyre kërkuan që Irani të heqë dorë nga e drejta për të pasuruar uranium dhe u vendosën padrejtësisht s anksione përmes Këshillit të Sigurimit të OKB. Pavarësisht nga ai p resion ekonomik, midis 2005 dhe 2012, Irani rriti numrin e centrifugave nga 200 në 20,000 dhe prodhoi më shumë se 17,000 paund uranium të pasuruar me përqendrim 3.67 për qind dhe më shumë se 440 paund uranium të pasuruar 20 për qind. Në mënyrë të ngjashme, fushata e administratës Trump për “p resion maksimal” ka përkuar me zgjerimin e rezervave tona të uraniumit të pasuruar nga 660 në 8,800 paund dhe azhurnimin e centrifugave tona nga modelet e vjetra IR-1 në IR-6 shumë më të fuqishme, transmeton lexo.com.al.
L uftimi i marrëveshjes bërthamore nga Shtetet e Bashkuara provoi një gjë – se nënshkrimi i Ministrit të Jashtëm të Iranit mban më shumë peshë sesa ai i Presidentit të plotfuqishëm të SHBA. Edhe Obama nuk arriti të parandalojë që Kongresi Amerikan të kalojë një zgjatje dhjetë-vjeçare të Aktit të S anksioneve ndaj Iranit, në s hkelje të qartë të marrëveshjes që administrata e tij negocionte. Mosrespektimi i Trump për detyrimet e SHBA-së – jo vetëm ndaj marrëveshjes bërthamore, por edhe ndaj një rezolute të Këshillit të Sigurimit të OKB që miraton marrëveshjen – përforcoi përshtypjen se Shtetet e Bashkuara janë një partner jo i besueshëm. Pra, po, Irani ka rritur ndjeshëm aftësitë e tij b ërthamore që nga maji i vitit 2019 – por e ka bërë atë në përputhje të plotë me paragrafin 36 të marrëveshjes b ërthamore, e cila lejon Iranin të “pushojë së kryeri zotimet e tij” sipas marrëveshjes nëse një tjetër nënshkrues do të ndalojë së kryeri të vetin. Nëse administrata e re e SHBA shpreson të ndryshojë trajektoren aktuale, ajo ka nevojë për të ndryshuar menjëherë kursin.
Çfarë duhet të vijë më pas
Administrata e ardhshme e Biden mund të shpëtojë akoma marrëveshjen b ërthamore, por vetëm nëse mund të arrijë vullnetin e mirëfilltë politik në Uashington për të demonstruar se Shtetet e Bashkuara janë të gatshme të jenë një partner i vërtetë në përpjekjet kolektive. Administrata duhet të fillojë duke hequr pa kushte, me efekt të plotë, të gjitha s anksionet e vendosura, të vendosura sërish ose të rishikuara që kur Trump mori detyrën. Nga ana tjetër, Irani do të kthente të gjitha masat riparuese që kishte marrë në prag të tërheqjes së Trump nga marrëveshja b ërthamore. Nënshkruesit e mbetur të marrëveshjes do të vendosnin nëse Shtetet e Bashkuara duhet të lejohen të rimarrin vendin në tryezën që ajo braktisi në 2018. Marrëveshjet ndërkombëtare, në fund të fundit, nuk janë si dyert rrotulluese dhe nuk është një e drejtë automatike për t’u kthyer në një marrëveshje të negociuar – dhe të gëzohen privilegjet – pasi dikush thjesht largohet.
Kthimi në tryezë do të rr ezikohet nëse Uashingtoni ose aleatët e tij të BE-së kërkojnë kushte të reja për një marrëveshje që ishte ndërtuar tashmë me kujdes gjatë viteve të negociatave. Le të jemi të qartë në këtë pikë: të gjitha palët në marrëveshjen b ërthamore (përfshirë Shtetet e Bashkuara) ranë dakord të k ufizojnë fushën e saj në çështjet b ërthamore për arsye shumë pragmatike. Ne negociuam me kujdes afatet kohore për k ufizimet që vendosi marrëveshja dhe Irani ra dakord të heqë dorë nga shumë përfitime ekonomike që rezultojnë nga marrëveshja për shkak të këtyre afateve kohore. Politikat e mbrojtjes dhe ato rajonale të Iranit nuk ishin për diskutim, sepse Perëndimi nuk ishte i përgatitur të braktisë n dërhyrjet e tij në rajonin tonë, i cili ka shkaktuar t razira për dekada; as Shtetet e Bashkuara – ose Franca dhe Mbretëria e Bashkuar, nuk ishin të gatshme të kufizojnë shitjet e tyre fitimprurëse të a rmëve, të cilat kanë n xitur k onfliktin dhe kanë shteruar burimet e rajonit tonë. Si pjesë e negociatave b ërthamore, Irani pranoi k ufizime pesë dhe tetë vjeçare përkatësisht në prokurimin e mbrojtjes dhe të raketave. Pazaret – dhe vërtet s akrificat – që bëmë për të siguruar marrëveshjen nuk mund të zhbëhen; jo tani, as kurrë. Nuk mund të ketë ndonjë rinegocim. Shtetet e Bashkuara nuk mund të insistojnë që “ajo që është e imja është e imja dhe ajo që është e juaja është e negociueshme” dhe të presin që të kenë rrugën e lirë me Iranin.
Të ndarë nga çështja b ërthamore, Irani ka qenë gjithmonë i gatshëm të diskutojë p roblemet që s hqetësojnë rajonin tonë. Por popujt e rajonit, jo të huajt, duhet t’i zgjidhin këto çështje. As Shtetet e Bashkuara dhe as aleatët e tyre evropianë nuk kanë privilegjin për të udhëhequr ose sponsorizuar bisedimet e ardhshme. Përkundrazi, rajoni i Gjirit Persik ka nevojë për një mekanizëm rajonal gjithëpërfshirës për të inkurajuar diplomacinë dhe bashkëpunimin dhe për të ulur rr ezikun e llogaritjes së gabuar dhe k onfliktit. Irani ka mbështetur prej kohësh krijimin e një forumi për dialog rajonal – nga koha e Rezolutës 598 të Këshillit të Sigurimit të OKB në 1987 në përpjekjen për Paqe të Hormuz, e njohur gjithashtu si HOPE, të cilën Irani i paraqiti Asamblesë së Përgjithshme të OKB në 2019. Brenda një forumi të tillë, vendet mund të adresojnë a nkthet me masa për ndërtimin e besimit, të zgjidhen a nkesat përmes dialogut dhe të angazhohen në përpjekje të dobishme për të zgjidhur p roblemet e përbashkëta dhe për të mbrojtur interesat kolektive. HOPE nuk është një plan për të ardhmen – çdo rregullim i përhershëm duhet të arrihet kolektivisht nga të gjitha fuqitë rajonale. Por propozimi pasqyron aspiratën e Iranit për një komunitet të fortë, të qëndrueshëm, paqësor dhe të prosperuar të vendeve, të lirë nga i mponimet e h egjemonisë rajonale ose globale, transmeton lexo.com.al.
Kuadri i HOPE është ndërtuar mbi parimet e njohura botërisht. Këto përfshijnë respektimin e sovranitetit dhe integritetit territorial. Shtetet pjesëmarrëse do të zotohen të tregojnë respekt për simbolet historike, fetare dhe kombëtare të njëri-tjetrit dhe të shmangin n dërhyrjen në punët e brendshme ose të jashtme të njëri-tjetrit. Brenda asaj që ne e kemi quajtur “Komuniteti Hormuz”, shtetet do të angazhoheshin për të zgjidhur mosmarrëveshjet paqësisht dhe për t’iu shmangur pjesëmarrjes në koalicione ose aleanca kundër njëri-tjetrit. Në tetor 2019, Presidenti iranian Hassan Rouhani u shkroi letra të gjitha shteteve të Komunitetit Hormuz – Bahreinit, Irakut, Kuvajtit, Omanit, Katarit, Arabisë Saudite dhe Emirateve të Bashkuara Arabe – për t’i ftuar zyrtarisht që të bashkohen me nismën. Kjo ftesë është ende në tryezë.
Në mënyrë që HOPE ose ndonjë përpjekje e ngjashme të ketë sukses, shtetet rajonale – dhe fuqitë e jashtme – duhet të pranojnë disa realitete. Këto fillojnë me faktin se e ardhmja e rajonit mund dhe duhet të vendoset vetëm nga popujt e saj. Çdo qasje tjetër është e destinuar të prodhojë d ështim. Për këtë qëllim, Perëndimi duhet të braktisë politikën e tij të p atronazhit dhe mbështetjes së verbër ndaj sjelljes së k eqe të klientëve të saj rajonalë në emër të l uftës me një k ërcënim iluziv iranian. Të gjitha shtetet bregdetare të Gjirit Persik, pa përjashtim, duhet të përfshihen në çdo përpjekje rajonale, dhe aktorët rajonalë dhe të jashtëm duhet të njohin dhe respektojnë të drejtat legjitime kombëtare, interesat dhe shqetësimet e sigurisë së të gjithëve. Perëndimorët, dhe posaçërisht amerikanët, duhet të modifikojnë kuptimin e tyre për Iranin dhe rajonin nëse duan të shmangin g abimet që kanë bërë në mënyrë kronike në të kaluarën. Ata duhet të vëzhgojnë dhe respektojnë ndjeshmërinë e popujve të rajonit, veçanërisht në lidhje me dinjitetin e tyre kombëtar, pavarësinë dhe arritjet.
Ne në rajon jemi të aftë të adresojmë problemet tona, me kusht që të huajt të mos veprojnë si p rishës për dividentë afatshkurtër ose të mbështesin axhendat e klientëve të p askrupullt. Gjatë katër viteve të fundit, fatkeqësisht, ne kemi ardhur shumë afër k atastrofës disa herë. Irani ka shfaqur përmbajtje strategjike gjatë gjithë kësaj periudhe. Por iranianëve po u mbaron durimi, siç tregon qartë legjislacioni që parlamenti ynë miratoi në dhjetor: ligji i ri kërkon që Irani të rrisë pasurimin e uraniumit dhe të k ufizojë inspektimet e OKB nëse s anksionet nuk hiqen deri në shkurt. Dritarja e mundësive për administratën e re të SHBA nuk do të mbetet e hapur përgjithmonë. Nisma qëndron drejtpërdrejt mbi Uashington. Hapi i parë i administratës së Biden duhet të jetë të kërkojë korrigjimin – në vend që të përpiqet të s hfrytëzojë – e trashëgimisë së rrezikshme të d ështimit maksimal të Trump. Mund të fillojë duke hequr të gjitha s anksionet e vendosura që kur Trump mori detyrën dhe të kërkojë të rikthehet dhe t’i përmbahet marrëveshjes bërthamore të vitit 2015 pa ndryshuar kushtet e negociuara me përpikmëri. Duke bërë kështu, do të hapë mundësi të reja për paqe dhe stabilitet në rajonin tonë./ForeignAffairs/Lexo.com.al/e.c.
