Silueta e Gjirokastrës filloi të dilte në distancë. Ky qytet është në jugun malor të vendit, i cili anashkalohet nga kështjella e tij e lashtë, me shtëpi osmane prej guri të shekullit të 17 dhe të 18, të cilat ngjiten poshtë shpatave si një mirazh mesjetar. Ne dolëm nga autostrada për në një rrugë të dominuar nga ndërtesa tetë katëtshe prej betoni dhe me ballkone rozë, aty ku uleshin vendasit duke pirë kafenë mbi mobiliet e oborri me ngjyrë gëlqereje. “Kjo është Gjirokastra”, tha Idar, miku im shqiptar nga Anglia, me një shkallë triumfi. “Po, është, por ju e dini se unë kam ardhur që të gjej Ergiri!”, bëra shaka. Ergiri ishte emri osman për Gjirokastrën kur perandoria myslimane sundoi këtë pjesë të Shqipërisë midis 1417 dhe 1913. Ishte në mes të kësaj periudhe që shoqëruesi im letrar për këtë udhëtim, udhëtari osman i shekullit të 17 Evliya Çelebi, erdhi në Ergiri.
Imazhi popullor i Shqipërisë sot është ndërtuar mbi përfaqësimet negative nga udhëtarët perëndimor të bardhë të shekullit të 20-të si Edith Durham, që e quajti Shqipërinë “të paligjshme” dhe Rose Wilder Lane, e cila tha se shqiptarët po “jetonin në fëmijërinë e racës ariane”, duke lënë të kuptojë se ata ishin prapa saj në procesin evolucionar. Këto steriotipe janë përforcuar nga kultura popullore moderne. Në trilogjinë e “Hollywood’s Taken”, Shqipëria është reduktuar në vendbanimin e trafikantëve të pamëshirshëm dhe të dhunshëm të njerëzve. Dhe e vetmja referencë për besimin e tyre, që më kujtohet, është kur ata shihen duke u betuar në Allahun për të marrë hak për vdekjen e djalit të tyre, duke vrarë heroin e bardhë amerikan të filmit. Nuk mbaj mend asnjë përfaqësim tjetër të Islamit në Shqipëri në të gjithë filmin.
Kisha lexuar vepra të shumta mbi Ballkanin, por asnjëri nuk e pranoi kulturën myslimane të rajonit ashtu siç bëri Evliya. Pa veprat e tij të përkthyera, Idar dhe unë, asnjëherë nuk do ta kishim ditur se si kishte qenë dikur Gjirokastra myslimane. Nuk ishte më një vend ku njerëzit ishin të “varur nga lutja”, siç e kishte përshkruar Evliya. Më herët kishim dëgjuar ezanin nga xhamia e vetme e qytetit, por askush nuk nxitoi për të shkuar në lutje, as nuk kishte asnjë mbetje nga institutet e shumta të arsimit islamik për të cilat Ergiri dikur ishte i famshëm. Veprat e përkthyera nga Evliya ofrojnë një nga perspektivat e vetme myslimane për Evropën myslimane –ajo që përqafon kulturën dhe trashëgiminë si të vetat dhe jo diçka të huaj apo inferiore. Të gjitha shkrimet e tjera të udhëtimit në rajon në gjuhën angleze ishin shkruar nga ata me të njëjtën demografi: e bardhë, perëndimore, e privilegjuar, e krishterë dhe më shqetësuese, e klasave koloniale. Këta ishin njerëz që udhëtonin ose me qëllim kolonizimin e një vendi ose një pjese të klasës së njerëzve që e bënin këtë. Ata e shikuan botën nga një pozitë e lartë, ku ata e ndjenin veten superiorë si parazgjedhje. Megjithatë, shkrimet e tyre shpesh u paraqitën si bredhje romantike dhe u mbështetën shumë nga shumë shkrimtarë të mëvonshëm të udhëtimit, për kontekstin socio-historik. Kjo është trashëgimia letrare e shkrimit modern të udhëtimit. Unë do të vija në Gjirokastër si pjesë e një udhëtimi familjar, për të kërkuar praninë e gjallë të myslimanëve vendas të Evropës dhe për të ndjekur gjurmët e Evliya. Unë shpresoja të shikoja këtë pjesë të kontinentit siç bëri ai, kur ishte vërtetë Evropa myslimane-nën sundimin osman në kulmin e fuqive të perandorisë. Udhëtimi do të bëhej premisa për librin tim të ri. Unë kam udhëtar me familjen time nga Londra për të filluar udhëtimin në Sarajevë, kryeqytetin e Bosnje-Hercegovinës. Deri më tani, ne kishim vizituar komunitetet myslimane në Serbi, Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut, duke u mrekulluar me historinë e tyre dhe pasurinë e trashëgimisë. Pas Shqipërisë, ne do të niseshim për në Mal të zi, para se të ktheheshim në Sarajevë.
Sot, teksa gruaja dhe dy vajzat e mia ishin shtrirë në një plazh në Vlorë, qytetin e Idarit, ai po më ndihmonte të ndiqja gjurmët e Evliya-s. Në librin e tij të madh me 10 vëllime të udhëtimeve ose Seyahatname, Evliya e përshkroi Gjirokastrën si një qytet të bukur të hapur, të shtrirë në tetë kodra dhe lugina që anashkalohen nga kalaja, një vend ku shtëpitë prej guri të mbuluara me pllaka, kishin vreshta dhe kopshte të rrethuar me granit të bardhë muret.
Ndërsa Megane jonë e bardhë e marrë me qira po luftonte rrugët e kalldrëmta të thepisura të “qytetit të gurit”, Idar po shikonte nga dritarja me gojë hapur, duke admiruar shtëpitë osmane të shpërndara mbi kodër. Gjirokastra ende kishte qartësisht sharmin e Egirit të Evliya-s. Ne po shkonim drejt zonës origjinale të pazarit osman të qytetit, e rindërtuar në shekullin 19. Kjo ishte më e bukura nga të gjitha lagjet, e anashkaluar nga xhamia e vetme e mbijetuar e Ergirit ende në përdorim, Memi Beu ose xhamia e Pazarit. Në kohën e Evliya, qyteti ishte një vend thellësisht fetar. Shtëpia e të paktën 15 xhamive, Ergiri ishte vendi ku do të ishin studiuesit islamë të Hadithit (traditat e Profetit), për të trajnuar në njërën nga tre medresetë që specializoheshin në këtë fushë. Kishte gjithashtu teqe për tre urdhra të ndryshme sufistë dhe katër faltore për shenjtorët myslimanë. Mjerisht, e gjithë kjo u shkatërrua nga Enver Hoxha, diktatori komunist i vendit që sundoi Shqipërinë. Memi Beu i shpëtoi këtij fati sepse u rendit si monument kulture.
Rrotat e makinës kishin filluar të rrëshqasin dhe unë isha mirënjohës kur u kthyem në një qoshe dhe minarja e trashë e xhamisë doli në pah, duke u ngritur mbi ne. Pasi u vendosëm nën hijen e tij, shikova nga ballkoni rrethor që prish formën e tij si laps, duke vënë në dukje modelin e tij fraktalit, të ngjashëm me huallin e mukarnasit. Dy komplete simetrike të shkallëve që të çonin në oborrin kryesor. Në të majtë është një nga korsitë origjinale të pazarit. Dikur zemra e zhurmshme e një tregu mesjetar, sot është e mbushur me dyqane që shesin magnet frigoriferësh, bluza Gjirokastër dhe modele miniaturë të kalasë së qytetit. Gjirokastra ishte lehtësisht vendi më i bukur që kisha vizituar në Shqipëri dhe mund ta shikoja pse edhe Hoxha e shpalli atë një nga vetëm dy “qytetet muze”. Tjetri ishte Berati, 100 km në veri: gjithashtu është një ode për arkitekturën klasike osmane dhe i vetmi qytet tjetër historik që nuk iu nënshtrua plotësisht versionit komunist të modernizimit, i cili pa xhami, sinagoga, kisha dhe manastire të mbyllura dhe shembura, së bashku me shumë monumente të tjera. Këto u zëvendësuan me ndërtesa të ashpra, funksionale që janë shenja dalluese e arkitekturës komuniste. Me një shkatërrim të tillë të identitetit të tij të hapur mysliman, Gjirokastra sot tregon pak shenja të jetës së saj të mëparshme si një qendër ballkanike e studimeve islame dhe sufizmit, një vend ku studentët e teologjisë dhe spiritualitetit nga e gjithë bota myslimane erdhën për të studiuar. Edhe pse fatmirësisht si Gjirokastra ashtu edhe Berati, qytete të vjetra, janë tani të mbrojtura nga UNESCO.
Ne morëm një ndjenjë më të mirë për historinë e saj kur u ngjitëm në fortesë. Gjirokastra me të vërtetë është një qytet shumë i bukur. E ndërsa unë dhe Idar u mbështetëm në muret e gurta, aq sa të merrnim frymë, ne shikuam në heshtje një skenë që ende dukej sikur i përkiste në faqet e librave të Evliya-s. Unë mund të shihja kopshtet e shumta, vreshtat dhe “shtëpitë madhështore të qytetit” që ai kishte përshkruar, ndoshta duke qëndruar në këtë vend, të përshtatur nga kodra dhe lugina të gjelbra. Vendet e vetme që mungonin ishin ndërtesat dhe monumentet e shumta myslimane që ai heq në Librin e tij të Udhëtimeve: Xhamia e Hizir Agës me minaren e saj prej guri, xhamia e Haxhi Muradit me burimin e ujit me shije të ëmbël, lozha Halveti, ku Evliya duhej të varroste një nga djemtë në shoqërimin e tij. “Nuk e dija se ka një vend si ky në Shqipëri, Tharik”, tha Idar pas një kohe. E pashë që ishte mjaft emocional. Idar kishte lindur në Shqipëri gjatë sundimit të Hoxhës, një kohë kur vëzhgimi i çdo besimi mund të të vriste. Kjo ishte arsyeja që ai kurrë nuk kishte qenë i interesuar për trashëgiminë myslimane të vendit. Duke qëndruar në atë kështjellë duke parë Ergirin e Evliya-s, ai ndjeu qartë një humbje. E ndjeva edhe unë.
Shqipëria nuk ishte një vend ku prisja të zbuloja qytete historike osmane mahnitëse që dikur ishin qendra e dijes islame. Madje as Idar nuk priste një gjë të tillë. Shqipëria është një nga tre vendet evropiane, së bashku me Bonsnje-Hercegovinën dhe Kosovën, me popullsi me shumicë myslimane. E këto vende ishin kryesoret në udhëtimin tim rrugor në kërkim të trashëgimisë sonë myslimane. Duke pasur Evliya-n pranë meje, më ndihmoi të vlerësoja më mirë kulturën e pasur islame të Shqipërisë dhe leximi i përshkrimit të tij për njerëzit, më bëri të kuptoj diçka tjetër: demonizimi i vazhdueshëm i këtij kombi të bukur dhe banorëve të tij është rezultat i një fenomeni letrar evropian të bardhë, jo-mysliman. Evlia më ndihmoi të shmang përsëritjen./The Guardian
