Disa nga afresket më të mrekullueshme mund të gjenden në Voskopojë, që ”National Geographic” e konsideron edhe si “Parisin e Ballkanit”.
Ekspertët e ruajtjes së veprave të artit në Voskopojë po garojnë për të shpëtuar qindra kryevepra ortodokse të shekullit XVIII në kishat e degraduara nga koha.
Në thellësi të Shqipërisë Juglindore, në një fshat të vogël ndodhen pesë kisha, që kanë një nga elementet më madhështore të artit të afreskut të krishterë ortodoks në botë, thotë “National Geographic”.
Nga jashtë, kishat në Voskopojë ngjajnë me hambarë prej guri, një pasqyrim i trashëgimisë së shekullit XVIII si vende grumbullimi të krishterë, në Perandorinë Osmane. Brenda, ato zbulojnë kryevepra të pikturuara në ngjyrën blu, të kuqe dhe të verdhë brilante që shfaqin tematika të mrekullueshme, (Krishti i Plotfuqishëm ose Pantokrator) dhe të çuditshme (Shën Nikolla tejkalon perëndeshën Artemis).
“Për ne është si Luvri”, thotë ministrja e Kulturës, Elva Margariti.
Nuk ka objekte të tjera në Shqipëri apo në botë si kishat e Voskopojës dhe afresket e tyre 43 000 metra katrore. Qeveria i ka cilësuar ato si Monumente Kulture, dhe në vitin 2020 njohu qendrën e fshatit ku ndodhen shumica e tyre si Ansambël Historik. Afresket janë një artefakt mbresëlënës ku Lindja takon Perëndimin, dhe shfaqin një identitet multikulturor dhe multifetar shqiptar. Shumë prej ekspertëve kishin frikë se ekzistenca e tyre do të shuhej nën regjimin e mëparshëm komunist.
Është një mrekulli që disa afreske kanë mbijetuar.
Duke filluar nga fundi i shekullit XVIII, Voskopoja u plaçkit dhe u shkatërrua tre herë në 20 vjet. Ajo u dogj gjatë Luftës së Parë Botërore dhe u bombardua në Luftën e Dytë Botërore. Nga më shumë se 20 kisha që ishin dikur në fshat, vetëm gjashtë kanë mbetur, duke përfshirë pesë kishat me afreske.
Në dekadat e fundit, këto thesare arkitekturore dhe artistike janë shkatërruar. Një kishë, pësoi atë që një autoritet rajonal e quajti, dëmtim të nivelit SOS, pas reshjeve të mëdha të shiut në vitin 2021, kur çatia e saj u shemb pjesërisht. Një tjetër u deklarua në gjendje kritike, një vit më vonë.
Aktualisht, ndërsa turizmi në zonë po rritet, një grup studiuesish dhe restauruesish të përkushtuar po garojnë për të shpëtuar kishat. Në nëntor, Ministria e Kulturës zbuloi një propozim ambicioz, që do t’i sillte ekspertët e ruajtjes së veprave të artit nga e gjithë Evropa, dhe arkitektët e konservimit, për t’i restauruar ato përpara se të ishte tepër vonë.
“Parisi i Ballkanit”
Shqipëria ka një histori të trazuar. Gjatë mijëra viteve, vendi u pushtua nga disa perandori, nga ato romake deri te ato bizantine dhe otomane.
“Në vitin 1760, Voskopoja lulëzoi, duke u bërë Parisi i Ballkanit në vitin 1760”, shkruajnë vëzhguesit.
Voskopoja kontrollonte rrugët tregtare tokësore midis Adriatikut dhe Stambollit, duke lidhur osmanët me doxhët në Venecia, Habsburgët në Vjenë dhe më gjerë. Në kulmin e saj, funksiononin rreth 50 esnafe artizanale, duke tërhequr dhe trajnuar artizanë si rrobaqepës, argjendarë dhe armëpunues. Për njëfarë kohe, qyteti kishte të vetmen shtypshkronjë në Perandorinë Osmane, e themeluar në 1744, që drejtohej nga ”Akademia e Re” dhe që ushqente ide iluministe .
Aftësia ekonomike e qytetit, i mundësoi atij të lulëzonte si një qendër e besimit dhe artit të krishterë ortodoks, në perandorinë e dominuar nga Islami, duke çuar në një lulëzim në ndërtimin e kishave. Por duke filluar nga fundi i shekullit XVIII, qyteti filloi të bjerë. Në vitin 1769 grabitësit, me gjasë nga rajoni përreth, plaçkitën Voskopojën. Banorët ikën dhe qyteti dikur madhështor u reduktua në një fshat të vogël.
Pas Luftës së Dytë Botërore, diktatori Enver Hoxha konsolidoi sundimin e tij mbi Shqipërinë, duke zbatuar ateizmin nën regjimin e tij komunist. Kishat e mbijetuara të Voskopojës, u lanë pas dore, u përdorën si magazina dhe depo. Kishat e tjera u shkatërruan. Besimtarët, fshehën fshehurazi, ikona fetare nën dërrasat e dyshemesë në banesat e tyre. Priftërinjtë, si dhe imamët dhe klerikë të tjerë, u ekzekutuan ose u dërguan në kampet e punës.
“Mendoj se është e rëndësishme që fëmijët e sotëm, të dinë se çfarë besonin paraardhësit e tyre, çfarë sakrifikuan për të shpëtuar”, tha Fjoralba Prifti, drejtoreshë në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar, në Korçë, i cili ruan 6 400 ikona, përfshirë edhe shumë të tjera të shpëtuara nga kishat e Voskopojës.
“Kur regjimi ra në vitin 1991, fshatarët u mblodhën në Shën Nikollë. “Edhe pse kishin frikë, kishin njëri-tjetrin. Perëndia gjithmonë na ka thënë: Unë jam brenda jush”, kujton at Thoma Samaraj, kryeprift i kishave të Voskopojës.
Koha ka vazhduar të degradojë kishat. Në vitin 2002 dhe 2004, ata fituan njohje të dyshimtë në listën e “vëzhgimit” të Fondit Botëror të Monumenteve të vendeve të trashëgimisë në rrezik.
Në vitin 2018, ata hynë në listën e “7 më të rrezikuarve” të Europa Nostra.
“Është një vend ku kryhen ndërhyrje të vazhdueshme, i gjithë fshati. Kjo është fryma e shqiptarëve, duke rezistuar dhe duke treguar gjithmonë se mund të vazhdojnë te ruajnë artin, trashëgiminë e tyre kulturore, ndër vite”, tha Margariti.
Bukuri e brendshme
Plagët nga historia janë ende të dukshme në një inspektim të fundit, në Kishën e Shën Mërisë, së bashku me Anxhela Zguri, docente në Institutin e Monumenteve të Kulturës të qeverisë dhe pronare e bujtinës “Bujtina Liana”. Narteksi u shkatërrua dhe naosi u rrënua pjesërisht nga bombardimet e Luftës së Dytë Botërore.
“Të degraduara nga kalimi i viteve, shumica e afreskeve nuk janë në gjendje të mirë”, tha ajo.
E ndërtuar në vitin 1699, kjo është kisha më e madhe dhe më e vjetër nga katër kishat me afreske që ndodhen ende në fshat. Tre të tjerat u ngritën brenda disa dekadave dhe të gjitha janë të ndërtuara afërsisht në të njëjtin stil bazilik. I pesti është në një manastir në një kodër, me pamje nga fshati.
Ajo që e dallon secilën prej tyre është arti në mure. Arti ortodoks duhej t’u përmbahej disa parimeve të ikonografisë fetare, dhe afresket duhej t’i përcillnin historitë e Biblës dhe të krishterimit të hershëm në një kongregacion analfabet. Pjesa tjetër varej nga imagjinata e piktorëve.
Në Kishën e Shën Marisë, skenat e kryeengjëjve Mikael dhe Gabriel janë pika kryesore;
Një pikturë në Kishën e Shën Athanasiut përshkruan kullat e Babilonisë që bien mbi banorët e saj fatkeq, midis veprave të tjera të nënshkruara nga vëllezërit Kostandin dhe Athanas Zografi, artistë të frytshëm që i shtuan stilin ortodoks në shekullin e 18-të.
Pjesa qendrore e fshatit, Kisha e Shën Nikollës është domeni i David Selenicës, një mjeshtër portreti aktiv këtu në vitet 1720, i cili pikturoi në mënyrë anekdotike fytyrat e fshatarëve mbi trupat e shenjtorëve. Në një panel, Shën Nikolla lutet mbi trupin e një marinari, ndërsa dallgët e një stuhie të frikshme trondisin anijen e tij. Muralisti zgjodhi ta vendoste shenjtorin në mënyrë anakronike mbi një galion me katër direkë, të zbukuruar me top.
Lëvizja e ringjalljes
Ka shpresë për kishat e mbetura të Voskopojës. Të inkurajuar nga rritja e turizmit, vendasit po hedhin dritë mbi strukturat, fshatin dhe historinë e tyre. Në nëntor, Ministria e Kulturës shpalli një plan ambicioz për restaurimin dhe zhvillimin e qytetit.
Plani përfshin fortifikimin e muraturës dhe çatitë e varura të tre kishave. Afresket do të restaurohen jo vetëm nga mjeshtërit e vjetër të teknikës, por edhe nga profesorë ndërkombëtarë dhe studentë të ruajtjes së artit, në terren. Gjithashtu në listën e dëshirave përfshihen, ndriçim i ri për një eksperiencë muzeale, guida audio, dhe turne virtuale.
Ministria ka dorëzuar propozimin në Bankën Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim për financimin e tij, i cili sipas Margariti mund të arrijë rreth dy milionë euro (2,1 milionë dollarë). Projektet e rehabilitimit do të zgjasin të paktën dy vjet.
Ndërkohë, mjeshtërit kanë nisur tashmë punën për restaurimin e afreskeve të Shën Nikollës. Pas gjashtë muajsh janë përfunduar dy panele. Diku tjetër në qytet, udhëtarët mund të qëndrojnë në pallate historike të rinovuara dhe të mësojnë për lavdinë e dikurshme të Voskopojës. Në një fushë, përtej fshatit ekzistues, disa shenja zbulojnë vendin ku dikur qëndronin, akademia e madhe, biblioteka dhe shtypshkronja.
Në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar, i cili u vizitua nga një numër rekord turistësh, këtë vit (27 000), ofron dhjetëra ikona të Zografit dhe një Selenicë të rrallë, së bashku me pikturat e bashkëkohësve të tyre, gdhendje në dru dhe punime metalike. (ATA)
