Gjatë shekullit të turbullt të 20-të, shumë shqiptarë të Kosovës e shikonin Shqipërinë si një tokë shprese dhe premtimi. Më pas ata e vizituan atë.
Nga Jakob Weizman
Në verën e vitit 1991, pikërisht kur Jugosllavia po fillonte të shpërbëhej, Albian Ismaili 13-vjeçar udhëtoi me familjen e tij nga shtëpia e tyre në Kosovë për në Shqipëri për të vizituar tezen e nënës së tij në qytetin portual të Durrësit, ku ajo ishte zhvendosur pas Luftës së Dytë Botërore.
Shqipëria sapo po dilte nga katër dekada sundimi stalinist nën Enver Hoxhën, ndërsa Kosova ishte pjesa më e varfër e Jugosllavisë socialiste, një provincë kryesisht shqiptare etnike që vetëm pak vite më parë kishte parë autonominë e saj të revokohej nga Sllobodan Millosheviçi në fillim të një dekadë represioni që do të arrinte kulmin me luftë.
Për shumë shqiptarë të Kosovës, Shqipëria ishte toka e tyre e premtuar.
“Pritshmëritë tona ishin shumë të larta”, kujton Ismaili, tani 46 vjeç. “Në kulturën tonë kosovare, sa herë që përmendej Shqipëria kjo bëhej me superlativa.”
Realiteti, megjithatë, nuk mund të kishte qenë më ndryshe. Ndërsa hynte në Shqipëri nëpërmjet Greqisë, Ismaili kujtoi se kishte parë ndërtesa të rrënuara dhe zyrtarë publikë me uniforma “të grisura”.
“Flamuri shqiptar ishte aq i vjetër saqë ngjyra e tij ishte zbehur, duke e bërë të paqartë nëse ishte kafe apo portokalli”, tha Ismaili për BIRN, ndërkohë që rrugët ishin aq të këqija saqë udhëtimi nga qyteti kufitar i Kapshticës deri në Durrës, tani një udhëtim prej tre orë e gjysmë, zgjati gjithë ditën. Gjatë rrugës, Ismaili pa “njerëz të vuajtur, gra që punonin me mjete primitive në fusha dhe burra të ulur në hijen e kafeneve”.
“Nga ëndrra e një Shqipërie të bukur, të përparuar, unë si një 13-vjeçare pashë një Shqipëri të gjymtuar nga diktatura komuniste. Pashë që gjithçka ishte një fasadë; edhe rrugët e asfaltuara nuk ishin asfalt, por katran dhe kur ecje mbi to në vapë, këpucët e tua linin gjurmë.”
“Ndihesha sikur kishim udhëtuar pas në kohë.”
Tërheqja e fuqishme e Shqipërisë
Duke filluar në vitin 1944, sundimi paranojak i Hoxhës ishte një nga më represivët në Evropën Lindore, i karakterizuar nga kontrolli shtetëror i pothuajse çdo aspekti të jetës. Feja u ndalua, disidentët torturoheshin ose internoheshin dhe mijëra shqiptarë u vranë ose u arrestuan ndërsa përpiqeshin të iknin përtej kufijve të mbyllur të vendit. Shumë prej të kapurve e kaluan pjesën tjetër të jetës në kampe pune të detyruar ose burgje.
Deri në vitin 1985, kur Hoxha vdiq, pjesa më e madhe e vendit ishte e uritur dhe kishte vetëm akses të kufizuar në gjëra thelbësore si energjia elektrike, ngrohja dhe kujdesi shëndetësor.
Shumë kishin ëndrra të largoheshin, ndërsa disa nga të afërmit e tyre etnikë në Kosovë – të pavëmendshëm ndaj vështirësive në Shqipëri – planifikonin të shkonin në anën tjetër.
Nga fundi i viteve 1980 dhe fillimi i viteve 1990, shqiptarët e Kosovës po ndiqnin me këmbëngulje një politikë rezistence pasive ndaj masave represive të Millosheviçit, të cilat përfshinin mbylljen e mediave në gjuhën shqipe, fundin e arsimit në gjuhën shqipe dhe spastrimin e punonjësve të sektorit publik shqiptarë.
Duke premtuar demokraci, Shqipëria ngjante si një rrugë shpëtimi. Disa, madje, kishin shpresë për bashkim.
Aq e fuqishme ishte tërheqja e Shqipërisë saqë Minire Shala u zhvendos atje me burrin dhe fëmijët e saj nga qyteti zviceran i Bernës në fund të viteve 1990, pikërisht kur dhuna e shkaktguar nga rrëzimi i skemave piramidale kërcënonte vendin me luftë civile.
Bashkëshorti i Shalës ishte i përndjekur politik në Kosovë, kështu që ai ishte shpërngulur me familjen e tij në Bernë. Kur Shqipëria u hap dhe filloi një tranzicion të rrezikshëm drejt kapitalizmit, bashkëshorti i saj vendosi që ata të transferoheshin në Tiranë.
“Imagjinoni se ç’përshtypje do t’i bënte kjo një personi që vjen nga Berna e Zvicrës në Tiranë”, kujton Shala. “Ishte një tronditje për mua dhe fëmijët. Një zhgënjim total. Nuk kishim të drejtë të ktheheshim në Zvicër apo të hynim në Kosovë.”
“Ai vend që kisha ëndërruar, i mbushur me qumësht dhe mjaltë, nuk shihej askund. Ai vinte erë vajguri dhe pisllëku. Përshtypja ime e parë ishte se isha kthyer pas në kohë, rreth 50 vjet para se të lindja në vitin 1962.”
Bashkimi ishte një iluzion, tha Shala.
“Nuk besoj se dikush nga Shqipëria në atë kohë mendonte për ‘Shqipërinë e Madhe’. Ata ishin të fokusuar të fitonin me çdo kusht para, qoftë edhe në mënyrë të paligjshmne.”
Shpresë dhe realitet
Një shqiptare e Kosovës, e cila foli në kushte anonimiteti, përshkroi një përvojë shumë ndryshe kur vizitoi Shqipërinë me babain e saj në vitin 1993, kur ajo ishte 24 vjeçe.
Gruaja tha se ajo e kishte kaluar fëmijërinë e saj duke lexuar libra të shkruar nga autorë shqiptarë, duke dëgjuar Radio Tiranën dhe duke parë filma të epokës komuniste.
“Në vitet 1980, të gjitha këto ishin të ndaluara në ish-Jugosllavi, por unë i shikoja filmat në shtëpinë e një miku, babai i të cilit ishte në burg për tetë vjet vetëm sepse kishte ngritur një antenë për të parë Radio Televizionin Shqiptar. Kjo ishte e ndaluar në Kosovë.”
“Mund ta imagjinoni vetë se sa shumë e doja Shqipërinë.”
Kur ajo më në fund e pa vendin me sytë e saj, iu duk i bukur. Kujtimet e saj janë të mbushura me fusha me portokalle, raki vendase dhe ngrohtësinë e mikpritjes shqiptare.
Shtëpitë ishin të mobiluara në mënyrë modeste dhe buka kishte shije të thartë, tha gruaja, por asaj i bëri përshtypje sofistikimi i bisedave të saj dhe nga zotërimi befasues i anglishtes nga një mik dhe koleksioni mbresëlënës i librave në anglisht.
Vetëm më vonë, tha ajo, kur punonte me kolegë nga Shqipëria, gruaja pa vështirësinë që ata kishin për të “kuptuar vuajtjet tona dhe diskriminimin në ish-Jugosllavi”.
“Ata gjithashtu nuk e kuptonin pse ne kosovarët e donim Shqipërinë, ndërsa ata donin të largoheshin nga vendi me çdo kusht.”
Ajo gjithashtu arriti të kuptonte dëmin psikologjik të komunizmit të Hoxhës.
“Njerëzit ishin shumë të izoluar dhe kishin vështirësi të përshtateshin me ndryshimet që ofronte bota e lirë”, tha ajo. “Ndryshe nga kjo, ne në Kosovë ishim jashtëzakonisht kreativ në veprimet tona dhe edhe në kushtet e skllavërisë dhe pushtimit serb, sepse siç e dini, kur na përjashtuan nga shkollat, fakultetet, spitalet dhe vendet e punës në vitet ‘90, ne gjetëm mënyra për t’u riorganizuar dhe nuk e pranuam kurrë humbjen, pavarësisht çmimit të lartë të lirisë.”
“Do të ndërtohet një autostradë”
Pak shqiptarë të Kosovës qenë ndonjëherë në gjendje të krahasonin Shqipërinë komuniste dhe atë postkomuniste duke pasur parasysh politikat kufizuese kufitare në fuqi.
Njëra prej tyre është 61-vjeçarja Violeta Pirana, nga qyteti jugor i Prizrenit, e cila vizitoi xhaxhain e saj, Osman Perollin, në Durrës në vitin 1974 kur ishte vetëm 11 vjeçe.
Perolli kishte luftuar me partizanët jugosllavë në Luftën e Dytë Botërore dhe më vonë kishte shërbyer me një delegacion jugosllav në Ankara, Turqi, por kishte dhënë dorëheqjen për shkak të dëbimit të shqiptarëve të Kosovës në Turqi dhe kishte mërguar në Shqipëri.
Aq e rrallë ishte që një shqiptar i Kosovës të mund të vizitonte Shqipërinë, saqë “e gjithë Kosova erdhi për të na uruar rrugë të mbarë, për t’i dërguar të fala dhe dhurata xhaxhait tim, madje edhe dhurata për të afërmit e tyre”, kujton Pirana.
Duke pasur parasysh mungesën e rrugëve lidhëse midis Jugosllavisë dhe Shqipërisë, familja e Piranës u nis me autobus herët në mëngjes për në Podgoricë – atëherë quhej Titograd – në Mal të Zi dhe kaloi me taksi kufirin me Shqipërinë, duke mbërritur në Durrës afër mesnatës. Qyteti dukej “i shkatërruar dhe i shkretë”, tha Pirana për BIRN.
“Të nesërmen, të ftuarit filluan të vërshojnë për të na uruar një mirëseardhje të ngrohtë”, tha Pirana. Një ditë, erdhi një burrë i gjatë dhe e përshëndeti nënën e saj, duke e puthur në të dy faqet.
“Mbaj mend që nëna ime u befasua sepse, në kulturën tonë, nuk ishte zakon që një burrë të puthte një grua në të dy faqet”, tha ajo.
Udhëtimi shënoi herën e parë që Pirana pa kinezë, si rezultat i lidhjeve të forta në atë kohë midis Kinës dhe Shqipërisë së Hoxhës. Ajo kujtoi se i kishte bërë shumë habi niveli i arsimimit mes njerëzve që takonte. Pas 40 ditësh, familja u kthye në Kosovë, por pasojat e udhëtimit të tyre ishin të rënda.
“Kur u afrua koha e kthimit, shumë njerëz erdhën për të na uruar rrugë të mbarë, natyrisht duke dërguar të fala dhe ndonjëherë dhurata të vogla për të afërmit e tyre në Kosovë. Prindërit e mi u përballën me pasoja pas kësaj vizite. Nëna ime u pezullua nga puna, babai im u demobilizua si rezervist dhe vëllai im nuk u pranua në fakultet sepse kishte xhaxha në Shqipëri.”
Pirana u kthye në Shqipëri në vitet 1990, gjatë tranzicionit nga komunizmi në kapitalizëm. Kur skemat piramidale u shembën, protestuesit plaçkitën depot e armëve të ushtrisë dhe pati një periudhë kaosi total.
Pirana tha se ishte “shumë e lumtur” që u kthye në Shqipëri, “duke menduar se tani ishin të lirë nga burgu i Enver Hoxhës”. Por shpejt ajo vuri re mungesat, veçanërisht të sheqerit, dhe u shqetësua kur shoferi i saj i tha se nuk duhej të qëndronte më shumë se dy ditë. “E gjithë situata që pashë ishte edhe më zhgënjyese”, tha Pirana.
Megjithatë, kujtimi që i mbeti në mendje Piranës nga udhëtimi i saj i parë ishin fjalët plot shpresë të xhaxhait të saj për të ardhmen:
“Violeta”, kujtoi ajo t’i ketë thënë ai, “do të vijë shumë shpejt koha kur nuk do të ketë më asnjë pengesë për të shkuar në Shqipëri. Madje, do të ndërtohet edhe një autostradë. Unë mund të mos jem më gjallë, por ju do ta keni mundësinë.”
U deshën edhe disa dekada të tjera, por profecia e tij u realizua.
