Më 10 dhjetor 2024 u publikua edhe opinioni i Komisionit të Venecias[1] për çështjen e papajtueshmërisë së mandatit të deputetes Olta Xhaçka [CDL-AD(2024)040].[2] Leximi dhe interpretimi i tij në Shqipëri shpesh po bëhet sipas syzeve politike, çka nuk është habi.
Këtu nuk do të zgjatemi me kalvarin procedural të çështjes. Thjesht do të përpiqemi të bëjmë një analizë dhe interpretim ndryshe: duke u mbështetur edhe në parimet e konstitucionalizmit amerikan, si dhe duke e nisur analizën nga fundi i Opinionit. Do të shqyrtojmë edhe vendimin e vitit 2016 të Gjykatës Kushtetuese, që shërben si precedent.
Opinioni, rezervat e tij dhe përkthimi
Fillimisht vërejmë se Opinioni i Komisionit të Venecias parashtron dy rezerva të rëndësishme:
Së pari, Opinioni e thotë shqeto se nuk ndërhyn në debatin politik. Po ashtu, Opinioni as interpreton Kushtetutën e Shqipërisë, dhe as analizon apo interpreton vendime të Gjykatës Kushtetuese. [pika 8 dhe 55]. Ai është thjesht një trajtesë e përgjithshme teorike me karakter këshillimor.
Së dyti, Opinioni thekson se është mbështetur në përkthimin në anglisht të dokumentacionit dhe se “përkthimi mund të mos përbëjë pasqyrim të saktë të të gjitha pikave”. [Pika 4]. Dhe duke qëndruar tek përkthimi, hasim fill një mospërputhje thelbësore: neni 70.4 i Kushtetutës, që përbën thelbin e mosmarrëveshjes, i cituar në anglisht në Opinion, është përkthyer gabim. Aty përmendet dy herë foljen “vendos” [decide në anglisht}, si për sa i takon Kuvendit, ashtu edhe për Gjykatën Kushtetuese.
Mirëpo Neni 70.4 i Kushtetutës në shqip shprehet ndryshe:
“Për çdo shkelje të paragrafit 3 të këtij neni, me mocion të kryetarit të Kuvendit ose të një së dhjetës së anëtarëve të tij, Kuvendi vendos për dërgimin e çështjes në Gjykatën Kushtetuese, e cila konstaton papajtueshmërinë.”[4]
Pra, është më se e qartë se kushtetutbërësi, që në rastin shqiptar është Kuvendi, ka përdorur dy folje krejt të ndryshme: vendos[5] kundrejt konstaton,[6] të cilat përçojnë dy veprime cilësisht të ndryshme kushtetuese. E megjithatë, versioni në anglisht i këtij neni të Kushtetutës, i përcjellë në Opinion, barazon “vendimmarrjen” me “konstatimin”. Ja ky version:
For every violation of paragraph 3 of this article, on the motion of the Speaker of the Assembly or of one-tenth of its members, the Assembly decides on sending the case to the Constitutional Court, which decides on the incompatibility.”[3]
Rrjedhimisht, mund të “konstatohet” se përkthimi i gabuar i dispozitës kushtetuese ka bërë që ekspertët e Komisionit të Venecias të jenë mbështetur në një bazë referenciale të pasaktë, çka mund të ketë krijuar idenë e një fare “barazie funksionesh” midis Kuvendit dhe Gjykatës, ndërkohë që Kuvendit “vendos”, kurse Gjykatës Kushtetuese vetëm “konstaton”.
Kushtetuta – hartimi kundrejt interpretimit. Parimi i ndarjes së pushteteve
Duke e analizuar Opinionin nisur nga fundi, d.m.th nga pyetja 5, Komisioni i Venecias – sikurse pritej – shprehet me të drejtë se Gjykata Kushtetuese nuk mund të bëjë kushtetutë. Ajo mund të kryejë vetëm interpretimin përfundimtar të saj. Më saktë, “fuqia për krijimin e normës së re kushtetuese qëndron tek pushteti ligjvënës”, shprehet Opinioni, kurse “fuqia për të interpretuar me autoritet një normë ekzistuese kushtetuese qëndron tek Gjykata Kushtetuese”. [Pika 60, dhe 51]. Dhe më tej, “kompetencat e gjykatës … nuk duhet të shkelin apo cenojnë [encroach upon] sferën e pushtetit legjislativ“.[7]
Natyrisht Opinioni nuk pretendon se rishpik rrotën. Këto parime janë të qarta për këdo. Opinioni më tej rreket të paraqesë një trajtesë teorike për parimin e ndarjes, kontrollit dhe balancimit të pushteteve. [Pika 49]. Ky parim është themelor në doktrinën kushtetuese të republikës parlamentare, dhe e ka zanafillën në Kushtetutën Amerikane.
Pushteti ligjvënës mbizotëron
Mendimi teorik në këtë fushë mbështetet sidomos tek Federalist Paper 51, botuar më 1788 me autor Alexander Hamilton dhe James Madison.[8] Qëllimi i këtij parimi themelor, shprehen Hamilton dhe Madison, është që secili pushtet “të qëndrojë brenda korsisë së vet” [“…keeping each other in their proper places”]. Këtë përcjellin edhe autorët e Opinionit të Komisionit të Venecias kur shprehet për moscenimin nga gjykata të sferës së ligjvënësit. “Mirëpo – shtojnë ata – është e pamundur që secilit pushtet t’i jepet fuqi e barabartë në ruajtjen e vetvetes”. Dhe më tej, Hamilton dhe Madison arrijnë me mprehtësi në konkluzionin e rëndësishëm se “në qeverisjen republikane autoriteti legjislativ domosdoshmërisht mbizotëron” [necessarily predominates].[9]
Rrjedhimisht, thelbi i parimit madhor të ndarjes dhe balancimit të pushteteve në republikën parlamentare ka të bëjë pikërisht me rolin “mbizotërues” të parlamentit. Parimi nuk nënkupton pjestimin për tre, ku secili ka një të tretën [1/3] apo 33,33% të tagreve. Parimi i ndarjes dhe balancimit të pushteteve do të thotë para së gjithash që çdo pushtet ushtron tagret e veta brenda shinave të përcaktuara në rregullimin kushtetues, ku pushteti ligjvënës [Kuvendi], pra, “domosdoshmërisht mbizotëron”.
Roli qendror i parlamentit ka hyrë edhe në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë. Ky parim shpallet solemnisht në Nenin 1.1 dhe 2.1 të Kushtetutës, ku deklarohet se “Shqipëria është republikë parlamentare” ku “sovraniteti i përket popullit”.[10] Mirëpo Opinioni i Komisionit të Venecias e ka anashkaluar këtë parim parësor në analizën e vet, përndryshe të shkëlqyer, dhe duket se e ka analizuar çështjen si mosmarrëveshje kushtetuese midis dy pushtetesh krejtësisht të barabarta.
Pushteti gjyqësor në Kushtetutën e Shqipërisë
Kjo mangësi del në pah edhe kur Opinioni, me sa duket për hir të argumentit, e përfshin Gjykatën Kushtetuese si pjesë të pushtetit gjyqësor në Shqipëri. [Pika 49 dhe 51].[11] Në fakt, pushteti gjyqësor në Shqipëri rregullohet me Pjesën e Nëntë, [nenet 135 – 147/ë] të Kushtetutës. Neni 135 i saj parashikon se pushteti gjyqësor i republikës ushtrohet nga Gjykata e Lartë si dhe nga gjykatat e tjera në piramidën e vet. Kurse Gjykata Kushtetuese, si trupë gjyqësore sui generis, trajtohet në Pjesën e Tetë [nenet 124-134] të Kushtetutës, jashtë skemës së pushtetit gjyqësor.[12] Përndryshe do të kishim një sistem drejtësie me nivel të katërt apelimi.
Gjykata Kushtetuese ka si kompetencë të vetën zgjidhjen e mosmarrëveshjeve kushtetuese dhe kryerjen e interpretimit përfundimtar të Kushtetutës [Neni 124.1 i Kushtetutës]. Gjykata fiton pushtet incidental “konstatues” bazuar edhe në nenin 70.4 të Kushtetutës [që parashikon “konstatimin” e papajtueshmërisë së mandatit të deputetit në rast pretendimesh për veprimtari fitimprurëse që burojnë nga pasuria publike].
A ka krijuar normë kushtetuese Gjykata Kushtetuese?
Në këtë pikë tejet relevant – dhe që përbën precedent – është Vendimi nr. 7 datë 24.02.2016 (V-7/16) i Gjykatës Kushtetuese, i cili bëri interpretimin “përfundimtar” të nenit 70.4 të Kushtetutësh. Dhe ja se si:
“Në rast se Kuvendi i Shqipërisë vihet në lëvizje me mocion të kryetarit të Kuvendit ose një të dhjetës së anëtarëve të tij, në kuptim të pikës 3 të nenit 70 të Kushtetutës, ai duhet të vendosë dërgimin e çështjes në Gjykatën Kushtetuese, e cila është organi i vetëm që ka kompetencën të shqyrtojë në themel çështjen dhe të vendosë mbi papajtueshmërinë e mandatit të deputetit.”
Për lehtësi krahasimi po ripërcjellim nenin 70/4 siç është në fuqi edhe sot e gjithë ditën në Kushtetutë. Ja norma kushtetuese ekzistuese:
“Për çdo shkelje të paragrafit 3 të këtij neni, me mocion të kryetarit të Kuvendit ose të një së dhjetës së anëtarëve të tij, Kuvendi vendos për dërgimin e çështjes në Gjykatën Kushtetuese, e cila konstaton papajtueshmërinë.”[13]
Duke krahasuar dy tekstet lind pyetja: cila është norma e mirëfilltë kushtetuese? Ajo që shpall shprehimisht dhe qartë vetë teksti i Kushtetutës, apo leximi që i bën asaj Gjykata Kushtetuese? Dhe më tej, vërtet vallë ishte e paqartë norma ekzistuese që të lypte interpretimin përfundimtar të Gjykatës? Apo kemi të bëjmë me formulimin e një norme të re kushtetuese prej Gjykatës? Dhe nëse anojmë nga kjo e fundit, a do të përbënte kjo gjë uzurpim të tagreve dhe funksioneve që i takojnë Kuvendit nga Gjykata Kushtetuse, në shkelje të parlamentarizmit dhe të ndarjes dhe balancimit të pushteteve?[14]
Është opinioni i të nënshkruarit që, bazuar në interpretimin e drejtpërdrejtë të nenit përkatës kushtetues, Kuvendi ka tagrin absolut dhe i takon atij dhe vetëm atij për të “vendosur” nëse një çështje analoge është pjekur ose jo për t’iu përcjellë për “konstatim papajtueshmërie” Gjykatës Kushtetuese. Një analizë të mprehtë të dallimit midis dy termave dhe përmbajtjes së termit “vendos” ka bërë gjyqtari Sokol Berberi në Mendimin e Pakicës të V-7/16, siç jepet në poshtëshënimin 18.
Republikë parlamentare apo gouvernement des juges?[15]
Mirëpo duke u kthyer tek Neni 70/4, çuditërisht Gjykata Kushtetuese e interpretoi atë duke krijuar dhe imponuar një detyrim të ri jashtëkushtetues ndaj Kuvendit [“duhet të vendosë] që ta dërgojë në Gjykatën Kushtetuese dosjen e papajtueshmërisë së deputetit për ta gjykuar ajo vetë në themel. Për mendimin tonë, në atë rast Gjykata Kushtetuese krijoi normë të re kushtetuese. Neni 70/4 nuk kishte paqartësi në kuptim dhe interpretim, që të lypte interpretim përfundimtar. Ashtu sikurse Gjykata Kushtetuese i shqyrton ekskluzivisht ajo vetë procedurat disiplinore të anëtarëve të saj, dhe nuk ia transferon këtë tagër ndonjë pushteti tjetër,[16] po ashtu edhe Kuvendi shumë bukur mund të shqyrtonte ai vetë çështjet lidhur me disiplinimin dhe papajtueshmërinë e mandatit të anëtarëve të vet, sikurse është, për shembull, përvoja amerikane.
Në paragrafin 52 Opinioni trajton përciptazi çështjen problematike të rolit ligjvënës të gjyqësorit, çka duhet shmangur sepse, përndryshe, hasim në një government des juges. Opinioni e trajton këtë në kuadër të amendamenteve kushtetuese, të cilat duhen”respektuar” prej juridiksionit kushtetues. [Pika 52].
Mirëpo kuptohet se Gjykata Kushtetuese, para së gjithash, duhet ta zbatojë vetë Kushtetutën, krahas amendamenteve të saj, dhe kurrsesi nuk mund të angazhohet në kushtetutëbërje apo në krijim të normës së re kushtetuese. Madje edhe roli tejet i rëndësishëm dhe unikal i Gjykatës Kushtetuese për “interpretimin përfundimtar” të Kushtetutës nuk do të thotë se ajo ka monopolin e interpretimit të Kushtetutës. Kuvendi – si organizmi kushtetutbërës – sikurse gjykatat e zakonshme, e zbatojnë dhe e interpretojnë Kushtetutën rregullisht në veprimtarinë e tyre. Janë betuar të zbatojnë Kushtetutën edhe zyrtarët e shtetit të niveleve të larta dhe jo vetëm. Ndaj Gjykata Kushtetuese ka fjalën e fundit të interpretimit të Kushtetutës, por jo monopolin e interpretimit kur norma është e qartë, e interpretueshme dhe e zbatueshme gjerësisht.
Për mendimin tonë, interpretimi “përfundimtar” i nenin 70/4 nga Gjykata Kushtetuese në Vendimin V-7/16 ka pakësuar dukshëm tagret e Kuvendit, dhe po dukshëm ka zgjeruar kompetencat e Gjykatës Kushtetuese, duke interpretuar liberalisht foljen “konstaton” të tekstit origjinal të Kushtetutës. Rrjedhimisht, kompetenca e Kuvendit për “vendimmarje” është reduktuar në një formalitet të mirëfilltë, kurse kompetenca e Gjykatës për “konstatim” është zgjeruar në kompetencën “të shqyrtojë në themel çështjen dhe të vendosë mbi papajtueshmërinë”.[17]
Çka na sjell tek përgjigjet e pyetjeve të para 1 dhe 3 të Opinionit të Komisionit të Venecias. Në dukje, analiza dhe interpretimi në Opinionin e Komisionit të Venecias është korrekt. Bazuar në Nenin 132.1 të Kushtetutës, dhe në një botë ideale, ”vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë përfundimtare dhe të detyrueshme për zbatim.”
Mirëpo bota ku jetojmë nuk është ideale [“If men were angels, no government would be necessary” shkruanin Hamilton dhe Madison në Federalist 51]. Prandaj edhe “detyrimi për zbatim” qëndron për sa kohë Gjykata Kushtetuese u përmbahet dhe vepron brenda shinave të parashikuara në Kushtetutë ndaj vetë asaj [“keeping itself in its proper place” duke perifrazuar Federalist 51].
Në momentin kur Gjykata Kushtetuese tejkalon kompetencën interpretuese dhe ndërton normë kushtetuese, d.m.th. del nga shinat e veta kushtetuese, ajo uzurpon pushtetin e kushtetutbërësit.
Rrjedhimisht, këmbëngulja e saj lidhur me detyrimin për zbatim të vendimeve të veta të censhme e humb vlerën kushtetuese dhe mund të shpërfillet nga Kuvendi.
Agron Alibali
Copyright © Agron Alibali.
