“Krishti u ringjall”, thirri turma e madhe që nxitoi për t’i dhënë lamtumirën e fundit Kryepeshkopit të Shqipërisë Anastas në pikat e ndryshme ku kaloi kortezhi me reliket e tij, në këtë udhëtim të fundit, i cili u shoqërua nga shqiptarë dhe grek, duke mbushur sytë me lot në Tiranë dhe Athinë. Për shumë të tjerë kjo frazë e shenjtë mund t’u ketë tingëlluar e padëgjuar, por për të tjerë kjo ishte motoja, kodi i shenjtë që i lidhi me hierarkun e bekuar që në momentin e parë që ai shkeli në Shqipëri, shkruan “Protothema”.
Media greke sjell në dritë një intervistë të pabotuar më parë me Kryepeshkopin, ku ai flet për jetën e tij në Shqipëri. Intervista u zhvillua në vjeshtën e vitit 2017, me Janullatos që flet për gazetarët grekë gjatë zhvillimit të një koncerti të organizuar nga Kisha Ortodokse e Shqipërisë, një koncert me këngë të Mikis Theodorakis në Tiranë.
“Ishte viti 1991 kur ai shkoi për herë të parë në Shqipëri, pasi kishte përfunduar tashmë një rrugëtim misionar shumë të rëndësishëm në Afrikë dhe u dallua me aftësitë dhe punën e tij në komunitetin ortodoks global. Për habinë e tij të madhe, Patriarkana i kërkoi të udhëtonte në vendin fqinj për të parë se çfarë kishte mbetur në këmbë nga periudha e ndalimeve të ashpra fetare që i kishin paraprirë.
Feja në Shqipëri
Imazhi i parë që ai hasi ishte mallëngjyes: Zbrita në aeroport, që atëherë ishte një ndërtesë e vogël dhe më pritën disa të moshuar dhe më çuan në Katedralen e Ungjillit, e cila ishte kthyer në palestër. Aty takova njerëz të sëmurë, të varfër… Më duhej të komunikoja me njerëzit edhe pse nuk e dija fare gjuhën. Po mendoja se si mund ta përmbledh kuptimin e misionit tim dhe bëra si më poshtë: pyeta një zotëri të moshuar, i cili dinte shumë mirë greqishten, si të thuhej “Krishti u ringjall” në shqip. Ai m’u përgjigj. Kështu u dhashë të gjithëve një qiri, ndeza edhe timin dhe thashë “Krishti u ringjall”! Këto ishin fjalët e para shqipe që shqiptova. Krishti u ringjall: Një mesazh shprese. Të gjithë filluan të qajnë dhe të përgjigjen “Ai është ringjallur me të vërtetë”! Ishte një nga momentet më prekëse që kam përjetuar ndonjëherë… “Krishti u ringjall” u bë motoja jonë. Ne ecëm me këtë si në ditët e mira ashtu edhe në ato shumë të vështira, në të gjitha stinët, sepse ishte një mesazh i fortë shprese.
Krishti u ringjall është motoja jonë
Me këtë mesazh shprese dhe me premtimin se do të ecnin të gjithë bashkë, ai filloi me hapa të ndrojtur dhe të kujdesshëm, në një mjedis jo mikpritës, të bënte planet e para për misionin e tij të rëndësishëm, por edhe tejet të vështirë, të pamundur për shumicën dërrmuese. Të ringjallet Ortodoksia në një vend të varfër dhe të vuajtur, ku çdo ndjenjë fetare ishte rreptësisht e ndaluar “Kisha Ortodokse e Shqipërisë kishte pushuar së ekzistuari prej shumë vitesh. Ishte një vend i tërë pa kisha. Ishin bërë magazina, stalla… Ishte e pamundur të kishte një qendër fetare apo çfarëdo forme shprehjeje fetare, si p.sh. ikonografia. Dhe kjo ndodhi për një periudhë shumë të gjatë kohore, që korrespondon me rritjen e një brezi të tërë. Pra, kishim përshtypjen se feja ortodokse kishte marrë fund”, kujtoi ai.
“I gjithë ky ndalim fetar ishte një përpjekje për të çrrënjosur atë që kishte në zemrat e njerëzve. Unë ndonjëherë them: Nuk jam i shqetësuar për prishjen e Kishës. Më shqetëson fakti që kanë rrënuar aftësinë e brezit të ri për të besuar dhe zgjedhur lirisht”.
Përqendrohuni te brezi i ri
Pra, ai e ktheu vëmendjen e tij në radhë të parë te brezi i ri, shpresonte tek fëmijët e vegjël dhe nuk u zhgënjye.
Vështirësitë dhe sulmet
U desh shumë kohë dhe shumë pengesa domethënëse për t’u kapërcyer përpara se të hidheshin themelet e forta mbi të cilat do të ngrihej rilindja e Ortodoksisë nga hiri i saj.
Intervista e pabotuar e Kryepeshkopit Anastas Janullatos, jeta dhe misioni i tij
Si u përball me sulmet?
Para së gjithash, ishte situata përgjithësisht e keqe në të cilën ndodhej i gjithë vendi në atë kohë: “Kur mbërrita, u përballa me një situatë tragjike. Nuk mund ta imagjinoni se çfarë po ndodhte nëse nuk e keni përjetuar. Për të shkuar në fshatrat e Jugut të Shqipërisë na u deshën tre orë për të udhëtuar 20 kilometra!
Dhe më pas ishte problemi kryesor i gjuhës: “Unë nuk e dija gjuhën dhe isha 62 vjeç. Kisha një perceptim të rremë, siç doli, se do ta mësoja shpejt duke e dëgjuar. Kam pasur përvojën e të mësuarit të anglishtes përmes përvojës. Por atëherë isha i ri dhe kisha kohë dhe hapësirë për të bërë gabime. Unë nuk i kisha ato gjëra në Shqipëri. Nëse do ta dija se do të qëndroja, do ta mësoja gjuhën. Por më përjashtonin çdo muaj pasi më duhej të merrja një vizë të re në pasaportën time”.
Por kishte edhe një pengesë tjetër të madhe që iu desh të përballej gjatë viteve të para të qëndrimit. “Vështirësia më e madhe ishte dyshimi: “Pse erdhi këtu?” shumë njerëz menduan. Edhe pas gjithë këtyre viteve që jam këtu, dyshimi mbetet. Më pak sigurisht, por zgjat. Kohët e fundit kam marrë një mesazh për Krishtlindje që nënkuptonte qartë se nuk jam ai që dukem. Si u përballa me dyshimin? U pajtova me të dhe vazhdova. Sepse mendova se është vërtet e vështirë për shumë njerëz që kanë jetuar 23 vjet persekutim absolut fetar, të cilëve u është mësuar, që nga kopshti në universitet, se nuk ka Zot dhe të pranojnë thjesht një njeri për të cilin dëgjojnë kaq shumë lëvdat se erdhi papritur në vendin e tyre sepse thjesht beson në Zot”.
Dyshimi ndaj tij
Madje në shumë kontekste kam përdorur identitetin e profesorit, jo atë të Fortlumturisë së Tij. Më kujtohet një herë një deputet dhe profesor nxitoi të më prezantohej si ateist. Dhe unë iu përgjigja: “Shiko, fjala është greke, nuk po e përdor drejt. Nuk je ateist siç e imagjinon, je jofetar, por e sigurt është se Zoti është shumë afër teje”. Ai buzëqeshi, u përgjigj se ishte dakord dhe ne kemi qenë miq që atëherë.”
Parimet që ai ndoqi
Megjithatë, jo vetëm në fillim u sulmua, por edhe më vonë, me rastin e disa zgjedhjeve të tij: “Gjëja më e keqe për mua ishte kur disa, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Greqi, filluan të krijojnë një shpifje sistematike, se Anastasi nuk ishte ai që duhej dhe donin të vinin mitropolitë të tjerë. Por Shqipëria ishte një vend tjetër. Si ishte e mundur që një këshill i tërë grek të pranohej në një vend që kërkon veten dhe shqiptarët? Kjo ishte një kohë shumë e vështirë për mua. Mendova seriozisht të largohesha atëherë. Ajo që më mbajti përpara ishte kjo: e dija se dikush që lëshon dorën dhe dorëzohet bën një gabim të madh. Sepse ju dorëzoheni, por çfarë ndodh më pas? Nëse do të kisha dhënë dorëheqjen në vitin 1997, të gjitha këto gjëra të rëndësishme që krijoi Kisha Ortodokse e Shqipërisë nuk do të ekzistonin”.
Të gjithë bashkë, por vigjilentë
Slogani “Të gjithë së bashku” ka qenë një fener dhe udhërrëfyes i ndritshëm gjatë gjithë këtij rrugëtimi krijues. Dhe suksesi i krijimit të një komuniteti fetar, në të cilin njerëzit me origjinë, fe dhe klasa shoqërore të ndryshme mund të bashkëjetonin, ishte padyshim një nga arritjet më të rëndësishme dhe më të paprecedentë të të bekuarit Anastas: “Kishte tundimin nga vendet fqinje për të ndarë dhe të sjellin foletë fetare në Shqipëri: Kisha e Greqisë folenë e saj, Rumania folenë e saj, Serbia folenë e saj, Shkupi tyren”.
Mesazhi i fuqishëm i unitetit
Ne zgjodhëm të ishim të gjithë bashkë. Dhe ne jemi të gjithë bashkë, shqiptarë, grekë, me origjinë sllave, vllehë, disa të lidhur me Greqinë, të tjerë me Rumaninë, e të tjerë të bashkuar nga shoqëria e këtushme. Për ta bërë më të kuptueshme këtë bashkëjetesë. Në Greqi themi “Rrofshin grekët”, këtu nuk ka një gjë të tillë. Që në vitin e parë që erdha thosha: “Pylli nuk është i bukur nëse ka vetëm një lloj peme, por kur ka lloje të ndryshme pemësh, të gjitha të lira të rriten”.
Mbrojtës i vendosur i lirisë fetare dhe i lirisë së çdo personi për të zgjedhur atë që dëshiron të besojë, Kryepeshkopi Anastas kërkoi dhe arriti një bashkëjetesë harmonike midis komuniteteve të ndryshme fetare të Shqipërisë: “Ne mund të mos jemi shumicë, ne përfaqësojmë 20%-22% e popullsisë, por ne nuk jemi as një pakicë e vogël, e parëndësishme. 10% janë katolikë dhe pjesa tjetër janë myslimanë. Jemi munduar të kemi marrëdhënie të shkëlqyera me njerëz të komuniteteve dhe ideve të tjera fetare. Që në fillim u kujdesa të kultivoja marrëdhënie personale me drejtuesit e tyre. Pra, ne nuk u bëmë një besim i mbyllur, i frikësuar, por një shoqëri e përzier”, tha i ndjeri Janullatos.
“Natyrisht, në këtë ka ndihmuar shumë edhe Kushtetuta e vendit, e cila u lejon njerëzve të lindur dhe rritur në familje myslimane të bëhen përfundimisht të krishterë ortodoksë. Në fakt, disa prej tyre i kam shuguruar priftërinj”.
Marrëdhënie të mira me komunitetet e tjera fetare
Për sa u përket atyre zërave që herë pas here shpallnin se Anastasi po e bekon Ramazanin dhe u ofronte ndihmë muslimanëve, ai vetë shpjegoi: “Këto janë ekzagjerime. Këtu ekziston një traditë që ata vijnë në festimet tona dhe ne shkojmë në të tyret. E gjithë kjo është një mirësjellje. Një tjetër gjë që u diskutua shumë dhe negativisht nga disa ishte fakti se ne ndihmuam 33.000 refugjatë myslimanë në Kosovë. Por ne po ndihmonim njerëzit që po lëndoheshin, nuk po i pyesnim se në cilin Zot besonin”.
Islami nuk është një çështje e lehtë
Nga ana tjetër, edhe pse ai kurrë nuk kishte shprehur publikisht qëndrime specifike politike, si një qytetar i arsimuar, i kulturuar, i udhëtuar mirë dhe inteligjent i botës, ai kishte pikëpamje të qarta për rreziqet që vinin nga flukset migratore dhe përhapja e Islamit. Qëndrim që sot përbën mësim të vlefshëm për të gjithë botën moderne.
“Islami nuk është një çështje e lehtë. Prej vitesh ka zëra që paralajmërojnë se do të kemi një lloj tjetër lufte, një luftë asimetrike që nuk mësohet në asnjë shkollë teorike. Pra, Islami nuk po përballet me tanke dhe raketa, por me një ringjallje të fuqishme të krishterimit. Greqia është në vijën e parë të fluksit të refugjatëve, ndaj duhet të jemi të kujdesshëm dhe jo naivë. Kur jeni në një varkë, nuk ka rëndësi nëse bini majtas apo djathtas, çështja është të mos bini në det. Dhe ne ndonjëherë biem aty-këtu dhe luftojmë e luftojmë”, u shpreh asokohe Kryepeshkopi i ndjerë.
Islami është një krishterim i shtrembëruar. Ai modifikoi tre gjëra nga idetë e krishtera: ai e ktheu dhunën si të pranueshme hyjnisht, ai riktheu dhunën mashkullore që dëshiron që gratë të jenë të varura dhe ai riktheu luftën. Dhe në krishterim ka njerëz fanatikë që janë po aq të rrezikshëm. Fanatizmi fetar nuk mund të trajtohet me logjikë sepse nuk bazohet në logjikë, është mohim i logjikës. Ky problem është i vështirë dhe aspak i lehtë për t’u përballuar.
Fanatizmi fetar
Vetë ai, në fakt, na kujtoi se disa vite më parë kishte shprehur mendimin e mëposhtëm, i cili doli të ishte profetik: “Ajo që ndodhi në shekullin e 20 ishte se grupet e padrejta u çuan në një sistem paleokomunist, i cili fatkeqësisht nuk bazohej në asgjë më të shëndetshme, por në materializmin dialektik të Gjermanisë. Dhe sigurisht që gjërat shkuan shumë keq dhe ranë në konflikt me Kishën. Tani, në shekullin e 21-të, do të kemi diçka tjetër: Padrejtësinë! Shoqëritë gjoja të krishtera, të inatosura me përbuzjen e treguar nga perëndimorët, do të rebelohen duke përdorur slogane fetare. Por unë pyes, kush e zhvilloi luftën në Lindjen e Mesme? Vetëm muslimanët apo të ashtuquajturat shoqëri të krishtera? Kush i përgatit armët që kanë këta njerëz? Kush i lëviz këto popullata dhe pse? Këto popullsi nuk do të absorbohen lehtësisht nga një Evropë disi e lodhur dhe pa ndjenja specifike fetare. Lufta sistematike kundër krishterimit në Evropë krijoi një vakum. Islami erdhi për ta mbushur këtë zbrazëti. Sepse erdhën me dhimbje, ata që dikur ishin viktima të kolonializmit, dhe u gjendën në qytetet e mëdha, në Paris e gjetkë, por nuk u përthitën kurrë. Ata u margjinalizuan në një geto, madje edhe në një geto hakmarrëse”.
Puna e rëndësishme
Në 33 vitet që zoti Janullatos jetoi në Shqipëri, shumë gjëra ndryshuan për mirë dhe në shumë prej tyre Kisha Ortodokse mori drejtimin, duke ofruar punë të paçmueshme jo vetëm fetare, por edhe shoqërore e arsimore. Ai ndërtoi shkolla, kopshte, një Shkollë Teologjike model në të cilën, me insistimin e tij, studiojnë edhe gratë, qendra rinore, kampe, qendra shëndetësore, qendra metropolitane, bujtina, punishte, kuzhina ushqimore për të varfërit, u ngritën më shumë se 150 kisha të reja, mes tyre edhe Katedralja mbresëlënëse e Ngjalljes së Krishtit, në zemër të Tiranës, ku u bë varrimi i tij, u organizuan një mori ngjarjesh fetare, kulturore dhe sociale.
Klasa e re e mesme
Nën drejtimin e kryepeshkopit Anastas, Kisha Ortodokse e Shqipërisë ndërtoi shkolla, kopshte, një shkollë modele teologjike, qendra rinore, kampe, qendra shëndetësore, qendra metropolitane, bujtina, punishte, kuzhina ushqimore për të varfërit, ndërsa u ndërtuan më shumë se 150 kisha të reja. Si u financua e gjithë kjo?
Kjo ishte një enigmë që Anastasi përpiqej ta zgjidhte prej vitesh: “Qëllimi im kryesor ishte të krijoja në Shqipëri një kishë autoqefale që do të kishte autonomi financiare. Në seminarin e parë për klerikët që mbajtëm në një hotel në Durrës të quajtur “Nikos Belogiannis”, pa ngrohje, pa dritë dhe ujë, u premtova se nëse do të bëheshin klerikë, mbijetesa dhe dinjiteti i tyre nuk do të vareshin nga vullneti i mirë i të pasurit apo të dhënat e të varfërve dhe se do të kenë rrogën e një mësuesi të shkollës së mesme”.
Qëllimi i saj kryesor
Në vitet e para gjërat ishin më të lehta sepse pagat ishin shumë të ulëta. Por atëherë u desh të veprohej për sigurimin e burimeve financiare. Thamë që të ndërtonim një fabrikë dhe të kishim monopolin e dyllit, por ajo kishte rezultat të dobët. Filluam t’u ofrojmë priftërinjve 40% të parave që mblodhën të gjitha kishat. Përsëri rezultate të dobëta. Kështu që gjatë gjithë kësaj kohe m’u desh të kërkoja dhe të gjeja suplemente, domethënë të lypja. Dhe kishte shumë njerëz që na ndihmuan sepse e dinin që këto para nuk ishin të destinuara për luks.
Ata thoshin atëherë në Shqipëri, aq më tepër në Greqi, që kur të largohet Janullatosi, e gjithë kjo përpjekje do të shembet. Ky mendim më shqetësonte shumë dhe po përpiqesha të gjeja zgjidhje. Për fat të mirë, në një moment pata një frymëzim të veçantë që na çoi në ndërtimin e një hidrocentrali në vitin 2016. Në këtë mënyrë ne arrijmë të mbulojmë shpenzimet tona operative.
Dashuria
Kryepeshkopi Anastas, ky njeri i ndritur, pionier dhe i aftë, që ishte më shumë misionar në botë sesa prift tipik, parashikoi dhe zbatoi në Shqipëri një vepër jete, e cila megjithatë nuk do të zhduket edhe tAni që ai mbylli sytë. Ai po fluturon drejt botës së përjetshme të dashurisë hyjnore në të cilën ai besonte aq thellë. Pikërisht për këtë ai nuk mund t’ia linte rastësisë çështjen e pasardhësve të tij: “Kam shumë kohë që po përgatis pasardhësin tim. Askush nuk është i përhershëm këtu dhe nuk do të doja që e gjithë kjo përpjekje të zhduket dhe njerëzit të shprehen se sa madhështore ishte, dhe sapo Kkryepeshkopi u largua nga kjo botë, gjithçka u shkatërrua. Mendoj se ky do të ishte gabimi më i keq. Dhe sigurisht, stafetën do t’ia dorëzoj dikujt që është këtu, në Shqipëri, sepse kjo është një kishë vendase dhe jo një koloni e përkohshme”.
Kush do të jetë pasardhësi i tij?
Përveç kësaj, ai u kishte kërkuar pasardhësve të tij që të dhuronin të paktën 5% të të ardhurave të hidrocentralit për kishat më të varfra në Afrikë dhe Azi. “Në këtë mënyrë, unë dua të protestoj kundër kishave të pasura ortodokse që mbajnë gjithçka për vete”. Askush nuk na ndihmoi këtu në Shqipëri. Çfarë duhet të bëj me disa enë të shenjta dhe disa ikona? Na duheshin para për të mbështetur priftërinjtë, për të ndërtuar një jetimore, një shtëpi pleqsh. Komuniteti global i kishave ortodokse ka nevojë për ide të reja dhe qëndrime të ndryshme për çështje kritike, për të shpëtuar nga disa stereotipa.
Mesazh për kishat e pasura ortodokse
“Kisha Ortodokse nuk duhet të jetë një konfederatë e kishave lokale, por një kishë ku kishat lokale janë pasqyrim i saj në vende të ndryshme. Dhe kjo është diçka për të cilën duhet të insistojmë. Sepse pa bashkim, pa pjesëmarrje në problemet globale të Kishës Ortodokse, çfarë kemi për t’i thënë botës?”, u shpreh ai, duke përcjellë një mesazh të forte.
Por ka pasur edhe një këshillë të vlefshme që ka dashur të na japë të gjithëve, e cila njëkohësisht përbën një qëndrim jete: “Ngrihuni kundër padrejtësive, pavarësisht pozicionit që ndodheni”.”
