Pesëdhjetë vjet pas përfundimit të diktaturës, Spanja vazhdon të përballet me peshën e të vdekurve të saj, hijen e heshtjes dhe kthimin e papritur të nostalgjisë për diktaturën e Frankos midis brezit të ri.
Kush ishte Francisco Franco: nga luftërat marokene në majën e pushtetit
Francisco Franco Baamonte lindi në vitin 1892 në Galicia. Ai i përkiste brezit të të ashtuquajturve oficerë “afrikanë”, të cilët fituan famë dhe pushtet në luftërat koloniale të ushtrisë spanjolle në Marok. Kjo përvojë formoi një oficer jashtëzakonisht të disiplinuar, të vendosur dhe të përkushtuar ndaj hierarkisë ushtarake.
Në vitet 1930, Spanja u përpoq të ndërtonte një Republikë moderne, me sekularizim, reformë tokësore, forcimin e pakicave dhe kufizimin e fuqisë ushtarake. Reagimi i ushtrisë, Kishës dhe elitave konservatore ishte i menjëhershëm.
Më 18 korrik 1936, Franco udhëhoqi një kryengritje ushtarake që e ndau vendin në dy pjesë dhe e zhyti atë në një luftë civile trevjeçare. Mbështetja nga Gjermania naziste dhe Italia fashiste ishte vendimtare. Kur lufta mbaroi në vitin 1939, Franco u instalua si “Caudillo” i një diktature që do të zgjaste katër dekada.
Si e vendosi dhe e mbajti diktaturën e tij: mekanizmi i një regjimi që zgjati 40 vjet
Pushteti i Francos bazohej në katër akse kryesore:
Që nga muajt e parë të luftës civile, represioni ishte i përhapur dhe sistematik. Ekzekutimet, burgosjet, kampet e punës së detyruar dhe internimet e detyruan shoqërinë të heshtte. Dhuna synonte jo vetëm kundërshtarët, por edhe grupe të tëra profesionale dhe shoqërore: mësues, zyrtarë demokratë, artistë dhe sindikalistë.
-Kontroll absolut mbi institucionet
Partitë politike dhe sindikatat u shfuqizuan. Shtypi iu nënshtrua censurës së rreptë. Gjykatat vepronin nën mbikëqyrje të ngushtë shtetërore. Kisha fitoi ndikim të paparë në arsim dhe politika sociale.
Identiteti “Katolik Kombëtar” promovoi një imazh të homogjenizuar të “spanjollësisë”. Gjuhët dhe identitetet rajonale (Katalonia, vendi Bask) u shtypën. Shoqëria u edukua në një përzierje autoritarizmi, devotshmërie fetare dhe vlerash patriarkale.
-Ekuilibrat ndërkombëtarë dhe mbijetesa
Pavarësisht afinitetit të tij ideologjik me regjimet fashiste, Franco nuk u bashkua zyrtarisht me Boshtin. Pas Luftës së Dytë Botërore, Spanja fillimisht u përjashtua nga organizatat ndërkombëtare, por Lufta e Ftohtë e solli atë përsëri në plan të parë si një aleat anti-sovjetik. Marrëveshja me Shtetet e Bashkuara në vitin 1953 – shkëmbimi i bazave ushtarake për ndihmë ekonomike – forcoi rimëkëmbjen ekonomike të regjimit.
Kështu, u ruajt një model autoritar prej gati gjysmë shekulli, i cili mbijetoi pavarësisht izolimit ndërkombëtar dhe presioneve të brendshme.
-Nga 130,000 deri në 200,000 u ekzekutuan nga viti 1936 deri në mesin e viteve 1940.
-Deri në 600,000 u burgosën ose u dërguan në punë të detyruar.
-Rreth 500,000 kaluan kufirin në Francë dhe Amerikën Latine si refugjatë politikë.
-Gjashtë mijë varre masive ekzistojnë ende në vend sot.
-Dyzet vjet pushtet absolut, pa liri politike ose një shoqëri civile të pavarur.
-Grave iu dha statusi i “të miturave” – ato nuk mund të punonin, të udhëtonin ose të menaxhonin llogari pa lejen e burrave të tyre.
-Mijëra fëmijë disidentësh u institucionalizuan ose u dhanë për birësim pa pëlqimin e tyre.
Këto shifra përbëjnë madhësinë e vërtetë të një regjimi që shënoi shekullin e 20-të të Spanjës.
Spanja, një vend që po “gërmon” veten
Në Granada, një telefonatë ndryshoi një histori familjare që kishte qenë e hapur që nga viti 1936. Eshtrat e Fermín Roldán García, i ekzekutuar në javët e para të luftës, u gjetën në një përrua në Viznar. Identifikimi i tij është pjesë e një përpjekjeje më të gjerë për të rikthyer mijëra njerëz të zhdukur në kujtesën publike.
Zhvarrimet në Spanjë po ecin ngadalë. Vendi ende ka më shumë se gjashtë mijë varre masive të shpërndara nëpër pyje, fusha, oborre dhe varreza të vjetra. Arkeologët flasin për një proces të mundimshëm, shpesh të paparashikueshëm, që varet nga prioritetet politike dhe burimet e disponueshme.
Gërmimet më të fundit në Granada kanë nxjerrë në dritë 12 trupa të tjerë, përfshirë një fëmijë të moshës midis 11 dhe 14 vjeç. Çdo identifikim ofron një shenjë të vogël justifikimi, si për familjet ashtu edhe për një shoqëri që kishte heshtur për dekada.
Çmimi i një marrëveshjeje “të heshtur”
Pas vdekjes së Franco-s më 20 nëntor 1975, Spanja zgjodhi një tranzicion demokratik të bazuar në konsensus. Kjo zgjedhje çoi në stabilitet, por jo në një delegjitimizim institucional të diktaturës. Nuk pati “larje llogarish”, asnjë llogaridhënie për shtypjen dhe dhunën asimetrike.
“Marrëveshja e heshtur” e regjimit pas grushtit të shtetit – që vendi të shikojë përpara pa rihapur plagët e së kaluarës – krijoi një boshllëk kujtese. Për vite me radhë, pak monumente janë hequr, pak varre janë hapur, pak tekste shkollore janë marrë në mënyrë kuptimplote me periudhën e Franco-s.
Brezi i ri dhe kthimi i rrezikshëm në të kaluarën
Sot, po regjistrohet një fenomen i ri dhe shqetësues. Rreth 20% e spanjollëve të moshës 18-24 vjeç thonë se e konsiderojnë periudhën e Franco-s si “të mirë” ose “shumë të mirë”. Mësuesit raportojnë se shumë studentë përsërisin slogane dhe rrëfime të thjeshta në rrjetet sociale: “nuk kishte probleme”, “kishte rend”, “gjërat ishin më të pastra”.
Presionet ekonomike luajnë një rol. Papunësia dhe kriza e strehimit po i shtyjnë një pjesë të të rinjve të shikojnë në të kaluarën për një stabilitet imagjinar. Vox po e shfrytëzon këtë boshllëk. Me theks në “unitetin kombëtar” dhe një “kthim te vlerat”, ajo shmang kërkimfaljen e hapur për frankoizmin, por investon sistematikisht në vënien në pikëpyetje të kujtesës demokratike.
Spanja moderne, progres dhe hije
Nga viti 1975 deri më sot, Spanja është transformuar institucionalisht dhe shoqërisht. Pozicioni i grave ka ndryshuar rrënjësisht, të drejtat e njeriut janë forcuar, roli i vendit në kontekstin evropian është përmirësuar në mënyrë mbresëlënëse.
Megjithatë, mungesa e një dënimi zyrtar dhe vendimtar të diktaturës ka lejuar mbijetesën e një “frankoizmi sociologjik”. Një nostalgji e përhapur, jo gjithmonë e vetëdijshme, por e rrënjosur në dekada heshtjeje.
Spanja e vitit 2025 nuk është Spanja e Franco-s. Por ajo ende jeton me mbetjet e një regjimi që përfundoi pa katarsis, pa drejtësi, pa një të dhënë të plotë historike.
Zhvarrimet, tensionet e reja politike, ngritja e Vox dhe sulmi i “nostalgjisë dixhitale” tregojnë se frankosizmi nuk është thjesht një periudhë që ka kaluar. Është një debat që nuk është mbyllur kurrë. Pyetja e vërtetë, gjysmë shekulli më vonë, nuk është se si vdiq Franco. Është se si Spanja zgjedh të jetojë me të kaluarën e saj.
