Cili është ndikimi i hapjes së listave zgjedhore në performancën ekonomike të Shqipërisë?

Nga Dosti Banushi/

Hapja e listave zgjedhore vjen padyshim si një lajm i mirë për Shqipërinë, demokracia e së cilës gjithnjë e më shumë mund të gjendet vetëm brenda hendekut të madh mes zgjedhësve dhe të zgjedhurve. Ndryshimi që parlamenti i bëri Kushtetutës me 30 korrik, e shndërroi sistemin zgjedhor nga proporcional me lista të mbyllura, në proporcional me lista të hapura.

Ky sistem lidh më fortë interesin e shoqërisë me përgjegjësinë e të zgjedhurve për ta realizuar atë, duke qenë se këto të fundit nuk duhet thjesht të ruajnë raporte të mira me kryetarin e partisë, por edhe me elektoratin që përfaqësojnë. Kjo të paktën në teori. Në praktikë, historia e tranzicionit shqiptar rrëzon çdo ëndërr të re që mund të ngrihet nga ndryshimi i sistemit zgjedhor. Sfidat socio-ekonomike dhe politike të Shqipërisë kanë ngelur të njëjta në çdo sistem elektoral të ri që ajo ka zbatuar. Dhe ka zbatuar jo pak. Vetëm Kodi Zgjedhor është ndryshuar 12 herë në 17 zgjedhje të mbajtura.

Megjithatë, ndryshimi i këtëhershëm i sistemit elektoral shton edhe një kontekst të ri, atë ekonomik. Dy kriza të përbindshme, ajo e tërmetit dhe pandemisë, e kanë frikësuar ekonominë shqiptare drejt tkurrjes. BERZH parashikon që ekonomia e Shqipërisë të humbasë 9% brenda këtij viti. Me qeverinë që merr borxh për të injektuar më tej stimuj në ekonomi, borxhi publik tejkaloi nivelin e 80% të PBB. Sipas parashikimeve të qeverisë, ky vit priret të sjellë 346.5 milionë euro më pak të ardhura në buxhet, ndërsa defiçiti buxhetor pritet të arrijë shifrën rekord prej 133 miliardë lekësh. Gjatë kësaj periudhe është thelluar dhe ‘gropa’ e bilancit tregtar, me defiçitin që sipas raportimit të INSTAT për majin arriti në 23 miliardë lekë, në rritje me 8% krahasuar me prillin. Mbi 87 mijë të papunë janë shtuar që nga fillimi i pandemisë, por shifra pritet të jetë me e madhe, duke marrë parasysh numrin e individëve që punojnë në të zezë e sidomos 200 mijë të punësuarit në sektorin e turizmit, të cilët nuk do t’i vjelin mjaftueshëm të mira këtij sezoni. Kështu, ngaqë ekonomia është e plagosur, duhet që asaj t’i rezervohet një trajtim i kujdesshëm dhe i veçantë, çka detyron shqyrtimin për pasoja ekonomike në çdo ndryshim politik, e aq më tepër kushtetues.

Ndikimi i kushtetutës në politikat ekonomike nuk është i panjohur. Gjithsesi, marrëdhënia specifike midis sistemeve elektorale dhe zhvillimit ekonomik është një fushë e re studimi e cila vazhdimisht ndjen nevojën e përplotësimit. Vështirësia shtohet brenda rrethanave shqiptare, ku statistikat a studimet shkencore mungojnë, dhe ku politik-bërja nuk është prodhim i një vizoni apo ideologjie, por fabrikim i interesave të përkohshëm dhe të cunguar. Megjithatë, një lloj analize mbetet e mundur. Kërkimi për raportin mes sistemeve zgjedhore dhe politikave ekonomike bëhet në katër drejtime. Drejtimi i parë është analizimi i politikave fiskale, që përfshijnë nivelin e taksimit dhe nivelin e shpenzimit të një qeverie qendrore. Madhësia e qeverisë, që dikton interesat që do përfaqësohen apo jo në vendimmarrje, është drejtimi tjetër. Aspekti i tretë i analizës është mbarëvajtja buxhetore, ose raporti midis të ardhurave dhe shpenzimeve të një shteti. Analiza e nivelit të korrupsionit është drejtimi i fundit (fatkeqësisht, ende jo për nga rëndësia). Këtu shpjegohet se cili sistem elektoral ka probabilitetin më të madh për të gjeneruar më shumë korrupsion.

Në një demokraci përfaqësuese, zyrtarët e zgjedhur përcaktojnë POLITIKAT FISKALE. Mirëpo këto politika krijojnë konflikte interesi. Individët dhe grupet e një shoqërie ndryshojnë nga njëri-tjetri në shumë dimensione, si rrjedhojë kanë dëshira të ndryshme lidhur me politikat publike, nivelin dhe strukturën e duhur të taksimit, subvencionet, mbështetjes financiare etj. Sistemet zgjedhore, duke qenë se përcaktojnë mënyrën si zgjidhen zyrtarët, ndihmojnë në përcaktimin e interesave kryesore të një shoqërie. Por pesha e dhënë për interesa specifike ndryshon me sistemin zgjedhor. Efektet e ndryshme që rrjedhojnë nga mekanizmat elektoral shpesh janë aq të mëdha sa të përbëjnë subjekt të mirëfilltë ekonomik. Për shembull, në sistemet mazhoritare, ngaqë prodhohet më pak konkurrencë, fokusi është i ngushtë dhe jetësohet nga programe gjithashtu të ngushta politik-bërjeje. Ndërsa në sistemet proporcionale ndodh e kundërta; programet ekonomike tentojnë të përfaqësojnë sa më shumë interesa të shoqërisë, për shkak se gara e egër që ky sistem prodhon, detyron kandidatët të premtojnë më shumë, e më pas të realizojnë gjithashtu më shumë.

Kjo është një tezë që mbrohet nga përfundimi i studiuesit korean Ha-Joon Chang, i cili ka analizuar të dhënat e vendeve OECD nga 1973 deri në vitin 2000, duke konkluduar se sistemet proporcionale me lista të hapura sjellin në jetë politika fiskale që kanë një target-grup më të madh krahasuar me sistemet mazhoritare. Të paktën në teori, një tezë e atillë duhet të vijë si një lajm i mirë për një shtet si Shqipëria, ku fenomeni i centralizimi të shpenzimeve në qytetet kryesore dhe centralizmit të të ardhurave në një grup të ngushtë njerëzish, i vendos stërkëmbëshin demokracisë sa herë ajo tenton të ecë kah interesave së shoqërisë së gjerë.

Tjetër studim që ia vlen të përmendet është ai i vitit 2001 nga Alessandro Lizeer dhe kolegu i tij italian Nicola Persico, ku theksohet se sistemet proporcionale në përgjithësi, dhe ai me lista të hapura në veçanti, rrisin shpenzimet qeveritare me 3% të PBB, rrjedhojë kjo e faktit se sistemet proporcionale me lista të hapura gjenerojnë politika fiskale të zgjeruara. Një shembull praktik që vërteton këtë është Italia. Kur në vitin 2006 Italia e kaloi sistemin zgjedhor nga mazhoritari në proporcional, shpenzimet qeveritare u rritën me 3.36% të PBB. Ndërsa në vitin 1994, kur Italia kaloi nga proporcionali në mazhoritar, shpenzimet u ulën me 2.13% të PBB.

Gjithashtu, duke qenë se tek proporcionali me lista të hapura çdo deputeti i varet rizgjedhja nga niveli i kënaqësisë që elektorati i tij ka, presioni që parlamenti bën ndaj qeverisë për të ulur taksat është i lartë. Rrjedhimisht, sistemi proporcional me lista të hapura karakterizohet nga ngjizja e politikave fiskale që ulin nivelin e taksimit. Në këtë përfundim arrin ekonomisti italian dhe ish-rektori i universitetit të Bocconi-t Guido Tabellini në vitin 2003, studimi i të cilit ka shqyrtuar 500 zgjedhje në mbi 30 demokraci dhe ka konkluduar se proporcionali me lista të hapura e ul nivelin e taksimit me mesatarisht 0.5% të PBB.

Po ky studim arrin një përfundim shumë interesant që nxjerr në pah një veçori specifike të marrëdhënies mes proporcionalit me lista të hapura dhe politikave fiskale. Studimi tregon se shpenzimet qeveritare në këtë sistem janë progresive; ato rriten në vitin zgjedhor, por nuk ulen më. Kjo pasi presioni ndaj qeverisë për të mbajtur premtimet e dhëna është më i madh në parlamente ‘shumëngjyrësh’, që linden nga listat e hapura. Edhe përgjatë krizave ekonomike, vendimmarrësit e dalë nga sistemi proporcional me lista të hapura derdhin më shumë para në ekonomi dhe niveli nuk ulet kur kriza ekonomike largohet; listat e hapura e bëjnë veprimtarinë parlamentare dhe qeveritare më të ndjeshme ndaj mirëqenies së popullsisë. Sërish një lajm i mirë në rrafshin teorik për Shqipërinë, e cila siç u theksua më sipër, ndjen domosdoshmërinë për të përkrahur ekonominë e saj me sa më shumë shpenzime.

Pra, nëse ekonomia do përfytyrohej si një tortë, atëherë politikat fiskale do të ishin thika që e ndanin atë. Jetike është gjithashtu të mendohet se ku shkon copa e tortës pasi ndahet. Ky aspekt diktohet edhe nga MADHËSIA E QEVERISË.

Sistemet proporcionale, sidomos ato me lista të hapura, i hapin rrugën drejt parlamentit partive të vogla dhe faktorizojnë si qeveriformuese partitë e mesme. Këto sisteme fryjnë aktorët që luajnë rol në vendimmarrje duke rritur kështu dhe madhësinë e qeverisë. Sa më e madhe të jetë një qeveri, aq më shumë pjesë të ndryshme dhe diverse të elektoratit përfaqëson ajo. Rrjedhimisht, për të përmbushur sa më mirë këtë përfaqësim direkt, rriten shpenzimet e qeverisë. Kjo pasi çdo parti që është në parlament apo qeveri, do tentojnë të maksimizojë votat e saj duke investuar fuqimisht tek zonat elektorale nga të cilat ajo ka dalë.

Për më tepër, partitë e një koalicioni qeveritar garojnë se kush nga to investon më shumë në elektoral. Partitë në pushtet nuk luftojnë vetëm me kundërshtarët opozitarë, por dhe me partnerët e pozitës, pasi çdo organizim politik ka si qëllim kryesor bymehjen e elektoratit të tij. Gara apriori rrit shpenzimet e qeverisë qendrore.

Por rritja e shpenzimit shoqëruar me mosrritjen e nivelit të taksimit, që sikurse u tha më sipër, është cilësi e sistemit proporcional, krijon rrezikun e deficitit buxhetor. Për t’u detajuar më shumë këtu, vjen në ndihmë analiza që i bëhet aspektit të tretë të marrëdhënies mes sistemeve zgjedhore dhe performancës ekonomike: MBARËVAJTJA BUXHETORE

3 janë argumentet kryesore që i mëveshin sistemeve proporcionale potencialin për të krijuar një deficit buxhetor dhe borxh më të madh publik. Argumenti i parë elaborohet nga ekonomisti Velasio në një studim të vitit 1999 dhe është shumë i qartë: Ngaqë proporcionali krijon qeveri koalicioni, dhe koalicionet shpenzojnë më shumë, duke taksuar njëkohësisht më pak, atëherë probabiliteti që veprimtaria ekonomike e vendit të ecë me deficit buxhetor është më e madhe. Përvoja e vendeve të Amerikës Latine dhe Evropës Perëndimore, e përkthyer në statistika, tregon që defiçiti buxhetor rritet mesatarisht me 1% të PBB në vendet që zbatojnë sistemin proporcional me lista të hapura.

Argumenti i dytë është ca më i komplikuar. Politologu amerikan George Tsebelis, në librin e tij të vitit 2002 titulluar “Veto Players” argumenton se ngaqë sistemi proporcional me lista të hapura shton aktorët me rol të rëndësishëm në vendimmarrje, atëherë ky sistem gjithashtu prodhon më shumë veto. Një ndër pasojat që mund të rrjedhojë nga kjo është ngadalësimi i qeverisë dhe parlamentit në përgjigjen që ato duhet t’i japin shokut ekonomik apo buxhetor. Me fjalë të tjera, në qeveritë dhe parlamentet që marrin jetë nga sistemi proporcional me lista të hapura, vendimet para se të zbatohen, duhen të kalojnë në një seri diskutimesh që marrin shumë kohë, dhe ku çdo parti për të përfituar individualisht mund të vendosë veton që ndalon zbatimin e një politike. Për më tepër, parlamenti i dalë nga lista të hapura nuk përbëhet nga parlamentar që i nënshtrohen vullnetit të plotë të Kryeministrit, çka ul mundësitë që një vendim të merret shpejtë. Koha ama është faktor vendimtar në zgjidhjen e problemeve. Uniteti është gjithashtu jetik. Sa më e fragmentarizuar është një qeveri, aq më shumë kohë dhe aq më pak unitet ka ajo në vendimmarrje. Sistemet elektorale këtu kanë peshë të rëndë, pasi janë ato që vendosin nivelin e fragmentarizimit.

Argumenti i tretë zhvillohet nga politik-bërësi i mirënjohur amerikan Thomas Carothers në vitin 2007 dhe në të parashikohet se qeveritë e koalicionit kanë kryesisht destabilitet të madh politik. Duke qenë se një parti nuk e ndjen asnjëherë të sigurt a do jetë në qeveri në zgjedhjet e ardhshme, atëherë ajo synon të maksimizojë përfitimet e saj monetare përgjatë ditëve që është në pushtet, çka rrjedhimisht krijon më shumë deficit buxhetor. Fushata elektorale e vitit 2017 ku ish-partnerët e koalicionit qeverisës, PS dhe LSI fajësonin njëra-tjetrën se kishin vjelur fonde në kurriz të buxhetit të shtetit, është një shembull që tregon se kjo tezë është në fakt dhe praktikë.

Në thelb, të dy ish-partnerët akuzonin njëri-tjetrin për KORRUPSION, aspekti i fundit i analizës që kërkon të zbulojë marrëdhënien mes sistemeve elektorale dhe performancës ekonomike. Ky aspekt i fundit në fakt është i vështirë. Kjo për shkak se korrupsioni matet me perceptimin që shoqëria ka për të, dhe perceptimi është interpretim më shumë sesa fakt. Megjithatë, analiza nuk rrjedh ujë edhe nëse ndërtohet mbi perceptime.

Literatura e politikës ekonomike argumenton se sistemi proporcional me lista të mbyllura krijon një vendimmarrje më korruptive krahasimisht me atë të listave të hapura. Ngaqë kur listat janë të mbyllura vendimmarrja përfundimtare i takon liderëve, ato bëhen të papresioneushëm nga strukturat e partisë të cilat janë më pranë interesit të qytetarëve. Në këto kushte, korrupsioni është më i lehtë për t’u praktikuar dhe opozita, deputetët apo shoqëria civile, e kanë të vështirë të monitorojnë korrupsionin apo zyrtarët e korruptuar. Për më tepër, listat e mbyllura dobësojnë lidhjen mes rizgjedhjes dhe performancës së mirë të një deputeti, duke qenë se rizgjedhja e këtij të fundit varet vetëm nga lideri i partisë. Për të vërtetuar këtë tezë vjen në ndihmë shembulli i dhimbshëm shqiptar i viteve të fundit, ku një pjesë e deputetëve, kryebashkiakëve e madje dhe ish-Ministri i Brendshëm, ose kanë qenë më parë të dënuar për krime ose janë sot të pandehur përballë gjykatës.

Ndërkohë, listat e hapura, sikurse u theksua dhe më parë, rrisin përgjegjësinë individuale, rrjedhimisht shtojnë ndjeshmërinë që ka zyrtari karshi vendimeve që ai merr për shoqërinë. Rrija e ndjeshmërisë vjen edhe për shkak se llogaridhënia mes deputeti dhe elektoratit që ai përfaqëson është direkte. Në të tilla kushte, korrupsioni ulet, pasi kontrolli është më i madh. Edhe faktet e mbështesin këtë teori, studimet për të cilën tregojnë se në vendet me lista të hapura perceptimi i korrupsionit tkurret me 20%. Duket se janë këto arsye që e kanë bërë shoqërinë shqiptare të dëshiroj prej disa vitesh tanimë hapjen e listave zgjedhore.

Megjithatë, çdo medalje ka dy anë. Në të njëjtën kohë që listat e hapura rrisin ndjeshmërinë, përgjegjësinë dhe llogaridhënien, ato shtojnë dhe konkurrencën. Hapja e listave hap dhe garën brenda një partie; kandidatët nuk konkurrojnë vetëm kundër partisë kundërshtare, por dhe kundër kandidatëve të tjerë brenda partisë. Kjo zgjon nevojën për më shumë financa elektorale, pasi gara duhet ushqyer nga më shumë para. Një domosdoshmëri e atillë mund të rrisë mundësinë e pazareve elektorale apo korrupsionit pasiv, duke qenë se, të shtyrë nga dëshira për të fituar, kandidatët sigurojnë financa nëpërmjet ndereve që i premtojnë klasave ekonomike në rast ardhjeje në pushtet.

Kështu, marrëdhënia mes korrupsionit dhe sistemit proporcional me lista të hapura është një raport paradoksal: ndërkohë që rritet llogaridhënia, mund të rritet dhe korrupsioni. Në fund, gjithçka varet nga kultura politike e shoqërisë dhe kandidatëve që dëshirojnë ta përfaqësojnë atë. Fakti është që, sipas INSTAT, çdo vit zgjedhor në Shqipëri shoqërohet me rritje të Prodhimit të Brendshëm Bruto. Në vitin 2017 PBB-ja u rrit me 3.07% krahasimisht me 2016-ën. Edhe në vitin 2013 PPB-ja u rrit me 2.19% krahasuar me vitin paraardhës. Ndikimi i fushatave zgjedhore në PPB, bëhet më i qartë kur krahasohen tre-mujorët brenda vitit. Në vitin 2013 tremujori i dytë solli një rritje me 1% të PPB, krahasuar me tremujorin e parë. Diference kaq e madhe në rritje mes tremujorëve dallohet kryesisht vetëm përgjatë viteve zgjedhore. Në interpretimet e tyre, ekonomistët vlerësojnë se kjo rritje e PPB-së vjen edhe si rrjedhojë e përdorimit të parave të zeza në nevojë të fushatave zgjedhore. Ndërkohë që rritja e PPB vjetore shkaktohet edhe prej rritjes së nivelit të shpenzimit në qeveritë që kërkojnë rizgjedhjen, rritja e PPB-së brenda periudhave tre-mujoreve vjen vetëm si rrjedhojë e intensifikimit të parasë së zezë në ekonomi, thonë ata. Hapja e listave zgjedhore pritet të shtojë këtë intensifikim, duke qenë se edhe kandidati i fundit në listat partiake do ketë shpresën se nëse rrit investimin financiar, do të fitojë kapital politik. Ndaj mund të thuhet se korrupsioni në politik është tipar karakterial i një shoqërie, më shumë se sa rrjedhojë e ndonjë sistemi elektoral.

Dhe sikurse është vënë re në fakt, e gjithë analiza e marrëdhënies mes sistemeve zgjedhore dhe performancës ekonomike është ndërtuar e shkëputur nga tiparet socio-politike të shoqërisë. Kjo vështirëson arritjen e konkluzioneve të sakta mbi atë që mund të ndodhë me politikat ekonomike të Shqipërisë pas hapjes së listave zgjedhore. Ndaj pikëpyetja më e madhe që ngrihet në fund të këtij publikimi është se çfarë mund të shkruhet NË VEND TË PËRFUNDIMIT. 3 konkluzione do tentojnë ta zëvendësojnë atë.

Konkluzioni i parë është përmbledhje e tezave që shpjegojnë se çfarë pason në ekonomi hapja e listave zgjedhore: Politika fiskale me target-grup të zgjeruar, rritja e shpenzimeve qeveritare, ulja e nivelit të taksimit dhe rritja e deficitit buxhetor janë mundësi të parashikuara nga përvoja e shteteve të Evropës Perëndimore dhe Amerikës Latine.

Konkluzioni i dytë shpjegon a i interesojnë Shqipërisë këto rrjedhoja të ndryshimit të Kushtetutës. Edhe po, edhe jo. Vendi ynë ka nevojë jetike për të decentralizuar përfitimet e politikave fiskale në pjesë të gjera të shoqërisë. Gjithnjë e më shumë vihet re se popullsia rurale, apo dhe ajo që jeton në qytete të vogla është e pa përkrahur nga politikat fiskale të shtetit dhe mundësitë e vetme për të jetuar mirë financiarisht janë në qytetet e mëdha. Por sa i përket defiçitit buxhetor, rritja e mëtejshme e tij mund të çoj në kolaps ekonominë, pasi borxhi publik tanimë, shtyrë dhe nga krizat e njëpasnjëshme, ka kaluar nivelin e 80% të PBB. Ndërkohë, ulja e nivelit të taksimit, sidomos për biznesin e vogël dhe të mesëm, është një domosdoshmëri ekzistenciale për shumë familje shqiptare, të cilat vazhdimisht ankohen se e kanë të pamundur të rrisin kapacitetet e tyre sipërmarrëse për shkak të taksimit të rëndë. Ndërsa rritja e shpenzimeve qeveritare mund të jetë një vrimë në ujë që thjesht sa krijon iluzionin e frymëmarrjes së lirë për ekonominë, nëse nuk përdoret zgjuarsisht nga institucionet vendimmarrëse.

Konkluzioni i tretë thekson se sistemet elektorale në kontekstin e këtushëm, duhen kuptuar si hallka e parë e zinxhirit shkakësor që ndërton politikat ekonomike, por jo si prodhuesi kryesor i tyre. Në fakt, politikat ekonomike janë rrjedhoja direkte të rrethanave ekonomike ku gjendet një vend, rrjedhoja të resurseve ekonomike që zotëron një vend, dhe mbi të gjitha, vullnet i politik-bërësve të një vendi. Kjo e fundit ngjall frikë në Shqipëri, pasi nënshtrimi i politikës ndaj interesave afatshkurtër, mungesës së vizionit, ideologjisë, apo më keq akoma, idesë, është standard dhe jo çudi. Brenda këtij konteksti, parashikimi është më shumë bast sesa rrjedhojë logjike. Ndaj u theksua që në fillim, e duhet ritheksuar edhe në fund, se analiza e raportit mes listave të hapura dhe politikave ekonomike është shumë e vështirë në kontekstin shqiptar. Vetëm koha, gjykuesi më i ftohtë, mund ta plotësojë tërësisht atë.