Në një intervistë të gjatë për gazetën Exlibris, Timo Flloko flet për jetën e tij, vendlindjen, pasionin për poezinë, filmin, aktrimin, letërsinë.
Intervistoi Liridon Mulaj/ Prej disa vitesh keni zgjedhur letërsinë si strehën tuaj. Së fundmi, lexuesi ka në dorë përmbledhjen tuaj me poezi “Trup e shpirt” nga botimet Onufri. A është kjo nje notë proteste ndaj artit skenik dhe kinematografisë e cila noton ende në ujëra të vakëta apo një stad i nevojshëm, një përkushtim dhe konsolidim i letërsisë suaj, së cilës keni vendosur t’i dedikoheni në vazhdimësi, duke e mbivendosur në krye të angazhimeve tuaja?
Sigurisht nuk është protestë, edhe pse misioni i artit është ta përsosë botën dhe një nga mjetet është edhe protesta. Libri im “Trup e shpirt” është një përzgjedhje e dy librave të mëparshëm ku janë përpunuar thuajse nëntëdhjetë përqind e poezive, si dhe poemat që janë në të. Sigurisht, ka dhe poezi të reja. Poezia është art i thellë, koncentrik, sa përfaqësues e përgjithësues, thelb i artit. Letërsinë e kam dashur ngaherë dhe me diferencë edhe ngase jam aktor; e kam siç e cilësoni ju në mënyrë metaforike një strehë, por jo strehë letargjie krijuese, një pasurim në sensin e krijimit edhe aktorial. Poezia është një mënyrë për ta mbushur jetën, për ta dimensionuar, për ti dhënë profesionit tim primar frymëzimin, nuancat, ato ngjyra që poezia i ka të fuqishme. Pse jo dhe konçizitetin, thellësinë, shtrirjen dhe hapësirën.
Keni lindur në Pejë, jeni rritur në Vlorë dhe jeni formuar në Tiranë. Nga skaji në skaj dhe më pas në qendër. Berthama juaj antropologjike është e formuar me lëndë dhe elementë të trevave të ndryshme shqiptare. Pra një kulture, një karakter dhe bindje të ngjizura për shkak të këtyre zhvendosjeve të herëpashershme në etapa vendimtare të jetës suaj. A është kjo zanafilla e një universialiteti në profilin tuaj artistik? Si kanë ndikuar këto zhvendosje në formimin tuaj?
Nuk mund të them se këto tre qytete kanë kushtëzuar universialitetin tim si artist por pa dyshim që kane ndikuar. Linda në një klimë kontinentale. Në Pejë bie shumë dëborë. Më pas vazhdova të jetoja në Vlorë ku kalova fëmijërinë, pra pranë detit, shijova aromat dhe bukuritë e detit, thellësine, kaltërsinë, mbrëmjet me yje, gjithçka të bukur, që më kanë frymëzuar më vonë për motivet e mija. Pastaj në Tiranë, periudha e formimit tim profesional. Gjyshi dhe babai kanë qënë nga Gjirokastra, por unë nuk kam jetuar asnjë ditë si banor i atjeshëm, kam jetuar në mënyrë artistike sepse kam luajtur disa role përfshi këtu dhe rolin e Çerçiz Topullit. Kam jetuar në mënyrë ëndërrore në një qytet ndër më të bukurit e trevave shqiptare.
Nga koha në kohë njeriu përfton pervoja emocionale nga më të ndryshmet dhe çfarë mbetet është ajo çfarë kujtesa e ruan me fanatizëm. Në jetën time, ka mbetur gjeografia e Pejës. Pas viteve 90 kam shkuar atje disa herë, ka mbetur thelbi i brendshem emocional i atyre viteve, pra për aq sa jetova deri në moshën tetë vjeçare, dhe më kanë mbetur gjithë ato shenja, elementë që njeriu i përfton në fëmijëri dhe nuk i harron kurrë. Tirana pastaj i zgjeroi hapësirat. Hapi tjetër është mbase qyteti i katërt ku jetova më gjatë Los Anxhelesi, ku qëndruam me familjen nga viti 97 deri në 2004, atje sot jeton ime bije, qytet të cilin e vizitoj shpesh. Edhe Los Anxhelesi ndikoi, në një sens, sepse për artistin gjithmonë kanë vlerë lëvizjet e mëdha, ridimensionimet. Kam shkruar për Pejën një poezi në librin tim të parë, kam shkruar për Vlorën por në poemat e mija unë shkruaj për Parisin ku kam jetuar në kohë të ndryshme, dhe siç duket këto largësi më kanë vendosur në këtë pozicion. Do doja të kisha shkruar një poemë për Tiranën a për Pejën por ja që nuk ndodhi… Ndonjëherë gjërat kanë destinin e vet, ndodhin ose nuk ndodhin.
Jeni amalgamë e madhështisë me modestinë. E para e formësuar nga Timo artist, dhe e dyta nga Timo njeri dhe karakter. Si ja keni dalë t’i ndërlidhni bashkë dhe t’i përshfaqni në mënyrë strikte në momente të caktuara këto dy cilësi të rralla te një personalitet i përmasave tuaja?
Nuk di ta dalloj këtë gjë, ndoshta kjo është një veti thjesht personale. Sigurisht e kam prirjen vetjake t’i respektoj të tjerët dhe të jem reflektiv ndaj punës që bëj. Mbase kjo është një arsye që më mban në fre, që të mos ndiej delirin e madhështisë, megjithëse e them tek “Rob i manive” jam midis dy skajeve, ndjesisë së madhështisë e thënë në thonjëza dhe ndjesisë së inferioritetit sepse artisti ka up-et and doën-et, ngritjet dhe rëniet. Asnjë artist sado i madh, sado narcizist apo egocentrist që të jetë, në momentët kur është me veten i di avantazhet dhe disavantazhet e veta. Jo rrallë mungesa e modestisë është formë e inferioritetit dhe, në një farë mënyrë i jam kundërvënë këtij lloj inferioriteti, duke e parë në mënyrë racionale. Kam njohur artistë të mëdhenj miq, shokë, kolegë deri në Holliëud dhe jam ndier keq sepse më kanë bërë sfidë me modestinë dhe thjeshtësinë e tyre. Jam befasuar dhe përherë e kam thënë pse nuk e kemi ne shqiptarët këtë lloj etike në sjelljen tonë sociale. E keqja siç duket qëndroka te ndiesia e vogëlsisë. Nuk e quaj si virtyt tek unë aspak, por diçka krejt normale. Kurse për artin na gjykojnë të tjerët pavarësisht asaj se çfarë mendojmë ne për veten tonë.
–Keni frymëzuar breza artistësh drejpërdrejtë me artin tuaj e gjithashtu keni formuar në mënyre akademike breza të shumtë studentësh. Jeni ndër aktorët më të mëdhenj që ka pasur dhe ka ky vend dhe përtej kësaj në kompleks jeni një figurë që publiku e sheh rrallë në televizion apo mediume të tjera. Në një kohe kur kultura, arti dhe kryesisht media kanë më së shumti nevojë për figura si ju, keni zgjedhur daljet e pakta. Eshtë një tërheqje me vetëdije si formë mospërfshirje apo mendoni se ndikimi i artistit varet nga ajo çfarë transmeton dhe shpërndan, nëpërmjet veprës dhe mesazheve të saj dhe jo në daljet dhe ligjërimet e drejpërdrejta?
Një artist e ka për obligim të shprehet në momente të caktuara, në jetën shoqërore dhe lëvizjet, ndryshimet dhe krizat që mund të pësojë shoqëria. Ky është një obligim moral i domosdoshëm sepse tek e fundit artisti është një model dhe ka impaktin e vet në shoqëri. Në rastin tim jo se unë i shmangem televizioneve por këto televizione tek ne janë aq të shumta saqë ashtu siç shohim ndonjëherë lajmet që përsëriten nga një kanal tek tjetri, ashtu ndonjëherë humb edhe sensi i daljes në këto programe. Dal ne momente të caktuara kur kam një arsye për tu shprehur, siç jam shprehur në raste të caktuara aq sa mund të shprehet artisti i cili mision të parë ka veprën dhe rolin e tij si artist dhe më pas atë civil, sigurisht. Në çdo rast kur e kam menduar të arsyeshme të dal në televizion, kam dalë siç ka ndodhur për premierat e teatrit, të filmit, qoftë dhe si kjo intervistë që po bëjmë bashkë sepse është libri im në fjalë dhe kam një arsye për të dalë. Nuk dua të dal kot, thjesht sa për të mbushur hapësirën virtuale dhe ekranet e televizioneve. Edhe gazetarët që kërkojnë intervista, falë simpatisë që kanë ata për figurën e artisitit, më vjen keq kur i lëndoj ndonjëherë kur u them që nuk do ta bëjmë intervistën ose do ta shtyjmë për një herë tjetër. Edhe unë e kam të vështirë t’ua kthej fjalën por detyrohem dhe ua kthej dhe ata më mirëkuptojnë. Sa i përket brezave, artisti është frymëzues, siç kam unë që në fillesën time, që kur ëndërrova dhe mendova të bëhësha aktor në të ardhmen, në vete nuk kisha ndonjë besim absolut për këtë por ndonjëhërë ndodhin rastësitë që kthehen në një faktor vendimtar në jetën e njeriut dhe, për hir të vërtetës, hyrja ime në shkollën e aktrimit ka qënë një moment krejt i rastit, siç ndodhin gjërat në jetë por sa mirë që ndodhi. Kërkova asokohe të studioja për letërsi, e kam dashur shumë letërsinë, e kam adhuruar…
Kam lexuar shumë libra; në fëmijëri shkruaja poezi dhe periudhën e plazhit në Vlorë, e ndaja gjysmën për të shkruar dhe gjysmën me shokët gjë që më jepte motiv e frymëzim. Letërsi nuk më doli por për shkenca ekonomike. Nuk e imagjinoja veten një ekonomist, sepse mund të isha një ekonomist i rëndomtë le të themi dhe do bëja një punë normale. Mendoj se ishte mirë që s’më doli e drejta e studimit për letërsi sepse do të kisha qënë një mësues gjuhe ose një autor i niveleve mesatare e thënë kjo jashtë modestisë, realisht. Gjykoj se jo se më mungon aftësia për të vështruar thelbet tek emocionet njerëzore por këtu hyn dhe arti i aktorit. Mbase kjo është arsyeja pse poezitë e mija konkretizohen në imazhe, objekte, në figuracine e simbole jo hermetike. Jam kundër poezisë që rreket t’i bëjë sfidë ajsbergut, duke fshehur dhe atë që duhet të duket deri në nonsens. Poezia nuk duhet të zhytet aq thellë, deri në rryma të trazuara që e mbytin. Te Kadareja poezia është transparencë e jashtëzakonshme.
– Në periudhen post-komuniste, arti rendi drejt subjekteve dhe tematikave të komunzimit por tashmë parë dhe gjykuar nga një sfond disident. Në këtë mori veprash letrare, skenike dhe figurative të cilat disi e tejkaluan hapësiren e vlefshme që i rezervohet një gjykimi të shëndoshë dhe objektiv të asaj periudhe të errët, ka një portret dhe një sfond të paharruar për publikun; Agroni, i cili pas rënies së sistemit, i sapodalë nga një burg politik, takon persekutorin e tij dhe nëpërmjet lojes brilante aktoriale, na jep krejt panoramën e një metamorfoze makabre të marrëdhënieve të post-sistemit. Fjala është për rolin emblematik te filmi “Vdekja e Kalit” me regji të Saimir Kumbaros. Për publikun, ështe pika kulmore e një aktori shqiptar por dihet se jo gjithmonë aktori dhe publiku kanë të njëjtën qasje. Po për Timon çfarë përfaqëson ai rol dhe ai mesazh që dha ai film, parë nga gjykimi yt i brendshëm?
“Vdekja e Kalit” bëri histori si film sepse ishte filmi i parë në periudhën postkomuniste dhe filmi i parë antikomunist. Skenari ishte interesant. Ma jep Saimir Kumbaro dhe më thotë, shiko është një rol, e di sa të shkon Timo. I them që do e lexoj dhe pasi mbarova leximin i thashë vetes, uroj që Saimiri mos të ndërrojë mendje dhe t’ia japë dikujt tjetër këtë rol. Gjatë bisedës më pas ku i shpreha përshtypjet për skenarin dhe u vendos që rolin do e luaja unë, erdhi Niko Kanxheri dhe u bëmë një ekip shumë i mirë. Më pas dhe Fitim Makashi, Rajmonda Bulku që i dhanë një dimension të madh këtij filmi. Filmit kurrë nuk i dihet se si del, është një enigmë. Kur xhironim “Lulëkuqet mbi mur” me Agim Qirjaqin flisnim, ç’është ky film për fëmijë, dhe nuk ia dinim fundin. Ndonjëherë nisesh për diçka të madhe dhe nuk del në nivelin artistik që janë pritshmëritë. “Vdekja e Kalit” u kthye në një sukses imediat gjë që më ka ndodhur vetëm te “Pamje nga ura” në teatër. Ka qënë në rastet e rralla kur kishim aprovimin e plotë të çdo kategorie të publikut. E kam thënë përherë, për mua rëndësi të dorës së parë ka skenari. Kur e pyetën Hiçkokun se cili është komponenti kryesor në një film, ai tha skenari. Po pastaj i thanë? Skenari. Po pastaj? Sërish skenari, tha. Ai ishte gjeni i kinemasë sepse filmi behët me skenar të mirë, kur ka dramacitet. Mendoni t’i heqim Agronit momentet në burg apo finalen, momentet brilante, më emocionale të lojës aktoriale?! Hiqi mësuesit te “Lulëkuqet mbi mur” episodin e recitimit të poezisë së Nolit në klasë, nuk mbetet asgjë.
Aktorët e mëdhënj në botë si De Niro, Al Paçino, Tom Henks, etj. kanë skenarë të fuqishëm, me një tension të jashtëzakonshëm dramaturgjik. Mua mund të më ketë ndodhur që në role ku mund të jem munduar sa s’ka por nuk kam pasur suksesin e atyre roleve ku dramaturgjia më ka favorizuar. Agronin sigurisht e pëlqeva, drama e tij ishte ajo që duhej dhe në një sens ishte një homazh për të gjithë ata njërëz që vuajtën dhe u sakatuan nëpër burgjet e diktaturës. Drama e Agronit ishte drama e çdo shqiptari. Nëse nuk e kishe fatin e keq të burgosjes në familje ndodhte te komshiu, nëse nuk i ndodhte as komshiut e kishe në shkallë, në mos as aty, ishte diku më tej, pra të gjithë shqiptarët e patën këtë lloj fati të keq si dënim psikologjik kolektiv. Ky dramaticizëm kushtëzoi suksesin e filmit dhe të Agronit si personazh. “Vdekja e Kalit” mund të mos jetë një film i përkryer nga ana teknike, por emocionalisht është i motivuar në çdo dimension. Kemi shkuar me Saimirin në një festival në Gjermani dhe njerëzit e kanë ndjerë këtë lloj emocioni dhe dilnin nga kinemaja të tronditur.
Staturë serioze. E qeshur me zemër dhe ndryshime të befta mimike. Mandej portret i zymtë, ecje e ngadaltë, por biseda të vrullshme dhe zë kumbues. Po rrekem të bëj një analizë antropologjike të figures suaj dhe më rezulton në tërësi një figure fisnike, një njeri i përulur dhe një artist i madh. Ky është Timo në lupën e një admiruesi, pra Timo që njohim në publik. Pyetja që pason është: Kush është Timo në errësiren e studios ku shkruan? A ka shndërrime të forta të qënies (shndërrime të brendshme, sigurisht) apo nuk ekziston në juve metamorfoza e artistit në çaste vetmie krijuese dhe artistit në publik?
Po e nis me profesionin e parë. Arti i aktorit është arti i transformimit, ndërkohë po e lidh me pyetjen e parë që më bërë për natyrën time të ndryshme. Aktori nuk luan veten por luan karakterin, pra e shpie veten te karakteri, dhe unë si aktor e kam për detyrë të ndryshoj nga njëri rol në tjetrin jo për efekt kapriçioje por për shkak të përmbajtjes së tyre dhe në këtë sens aktori e bën këtë sepse ky është profesioni i tij. Transformimi është artistik, një konvencion; nuk mund të ndodhë kurrë që ti të transformohesh në rol dhe të harrosh se kush je në të vërtetë përndryshe arti do të kthehej në patologji. Edhe në dramat më të mëdha në teatër apo në film, krijimi artistik mbetet i tillë dhe nuk kemi të bëjmë më një shkrirje patologjike me rolin. Siç e thotë dhe Aristoteli, arti është imitim.
Ndërsa në procesin e punës me poezinë, gjërat lëvizin dhe besoj se asnjë gjë s’mund të jetë një frymëzim motamo i marrë nga realiteti kur ti Liridon je vetë shkrimtar poet, krijues, tregimtar dhe e kupton këtë proces. Merr ngacmime nga një realitet, figurë, fjali, shprehje, nga një fenomen apo një përjetim i caktuar që të çon tek ngjizja e një ideje për ta bërë poezi. Këtë duhet të ketë poezia, një konkluzion të shprehur në figurë, një mesazh filozofik dhe emocional. Te poezia “Ura” them “…Ura e Bruklinit, e Danubit, dhe në fund them ura e dashurisë, ura më e sigurt e varur në perin e dyshimit” domethënë ky lloj paralelizmi me urat, ky krahasim me dashurinë e mbyll mendimin, me një varg-ide pa të cilin unë nuk do e shkruaja poezinë.Një poezi mund të jetë katër vargje por duhet të percjellë një varg- ide pa të cilin nuk do të shkruhej poezia, siç lexova së fundi në librin me poezi “Prilli hidhur”, “Dy Zogj”, të Bardhyl Londos:
“Dy zogj ndjekin njëri-tjetrin në qiellin e përvëluar nga etja. Njëri është jeta, tjetri është vdekja…”
Poezia nuk kërkon mundin e prozës, poezia është proces më i lehtë në një kuptim. Të vjen një varg e shkruan, pastaj i shton një tjetër pra është material më koncentrik. Në këtë kuptim në qoftë se je i zoti ta bësh e bën, se mund të ndodhë të rrish me vite dhe të mos e bësh një poezi të madhe, pra është punë por dhe talent, sigurisht. Momenti im privat është një moment hulumtiv, frymëzues.
–Disa nga njerëzit që ju kanë njohur, janë shprehur se larg Timos aktor, njohim një filozof dhe një poet thellësisht mendimtar. A keni menduar ta bashkoni artin e fjalës me atë skenik në një produkt 100 perqind tuajin?
Mua më llaston fakti që më shohin dhe si filozof, dhe pse nuk e kam menduar këtë gjë. Poezia është një akt që përcjell mendime të thella, metafora, simbole, maksima të cilat ndonjëherë mbeten në memorien e lexuesit. Synoj të vështroj thellë sepse ashtu më vijnë mendimet. Tërhiqem pas esenciales në thelb që ka një arsye për t’u trajtuar, që ka nje dramë një kontrast dhe ndoshta kjo kundërvënie e kontrasteve u jep dhe thellësinë atyre që shkruaj. E kam dashur poezinë, e kam recituar. Më pëlqejnë poetët si Majakovski. Poema të tilla si “Re me pantollona”, apo “Flauti i shtyllës kurrizore”, të cilat janë dëshmi të një arti të madh, që edhe sot e kanë fuqinë e tyre. Sigurisht jam ndikuar dhe nga leximi i poetëve të mëdhenj që nga Uitmani, Neruda, Ricosi, Seferis e deri tek Kadareja e Agolli. Jetojmë në një botë ku janë thjeshtuar gjërat nga zhvillimi i jashtzakonshëm teknoogjik e jo vetëm, në një botë ndryshe nga ç’ishte me shekuj pas… Sot fare mirë mund të klikosh në google dhe të gjesh letrën drejtuar Tatjanës nga Onjegini. Apo t’ia postosh elektronikisht një poezi të rrallë si “Kristal” të Kadaresë, një kristal në vetvete. Sot është dinamizuar çdo gjë dhe ke mundësinë të lexosh dhe të kërkosh.
Përsa i përket idesë për një produkt timin, kam menduar që një pjesë të poezive të mija t’i recitoj, siç bëra majin e shkuar tek Ardit Gjebrea ku recitova një pjesë të poezive dhe teksteve që kam shkruar. Aty recitova dhe poezinë për Covid-19 “Në emër të jetës” që është përfshirë në këtë libër. Ndërsa për skenar nuk kam menduar dhe pse mund të shkruaj prozë. Kam qënë profesor i aktrimit për shumë vite dhe e njoh shumë mirë dramaturgjinë. Kam përkthyer drama dhe biografi. Por, nuk e di pse mbase kam mbetur disi i urtë në këtë sens duke menduar se jam aktor dhe si aktor më tërheq servirja e pjatës nga dramaturgu. Me mua nuk ka ndodhur, është një shprehje ku thotë “Nëse ndodh ndodh!” Mbase është vonë për të thënë se mund të shkruaj një skenar, por kurrë s’duhet thënë kurrë.
–Në poezite tuaja vërehet një raport i ndërlikuar me jetën e përtejme dhe portën e kalimit nëpermjet vdekjes. Hera herës ngjan sikur kërkoni të bindni dikë se ka jetë përtej dhe here- herë jepni imazhin e njeriut të pasigurtë ku përtej bindjes së të tjerëve, kërkon të bindë veten, t’ia heqë frikërat vetes. Cili është këndvështrimi juaj mbi këtë raport jetë-vdekje dhe cili është definicioni juaj për këtë proces? A i trembeni formës me të cilën vdekja vjen apo thjesht e perceptoni si kapërcim në një tjetër dimension?
Jam i pasigurtë për veten. Ky është një mister që askush nuk e ka zgjidhur ende. Nuk ka ardhur asnjë dëshmitar nga ajo botë që të na tregojë sesi është. Kam bërë një përkthim të librit “Shpirti” nga një psikiatër amerikan Brian Ëeiss, i cili shkruan mbi rimishërimin, kthimin e shpirtit në trupa të ndryshëm, një libër i veçantë dhe i çuditshëm, që ka tërhequr vëmendjen. E përktheva për arsyen e thjeshtë se ishte një libër që mund t’i fashitte ndjenjat e humbjes te njerëzit që kishin humbur dikë të shtrenjtë, njerëzit në krizë për shkak të sëmundjeve të rënda, pra një libër që jep shpresë. Raporti në poezinë time ka disa dimensione, jeta, vdekja, dashuria, shtegtimi… janë përpjekje për ta sfiduar përkohësinë. Tek e fundit nuk di t’i jap një definicion vdekjes. Di që vdekja është një proces natyral i vijëmësisë së jetës, një transformim siç e thotë Stiven Houking (Stephen Haëking) se, vërtetë Zot nuk ka por ka energji dhe ne transformohemi nga kjo qënie dhe bëhemi pjesë e universit në formë të grimcëzuar. Por jemi pjesë e këtij universi. Kjo nuk është pak. A e dija unë para se të lindja se ç’ndodhte në shekujt e shkuar? Duke jetuar ne jetojmë dhe të shkuarën thua se kemi lindur në vitin zero deri në pafundësi.
Thjesht momenti tani që po flasim ne të dy iku, mbaroi është momenti më i vonët i botës që nga krijimi i saj kështu që fenomeni i jetës dhe i vdekjes duhet parë në mënyrë të relativizuar. Në idenë time vdekjen e gjykoj si një “jetë” tjetër, pra në këtë sens, duke ekzistuar enigma se ç’ mund të jetë pas unë nuk e di. Besoj në fuqinë dhe misterin e krijimit të kësaj bote. Jam hegelian në bindjen, se këtë botë e ka nisur diçka. Nuk jam besimtar motamo dhe pse i kam zili besimtarët që janë të shpëtuar dhe kanë parë me sytë e tyre një paqe (të cilën ai që nuk beson nuk e ka) dhe jetojnë në dimensionin hyjnor. Është i bekuar ai njeri që kthehet në besimtar dhe që beson në jetën e përtejme. Krishti është figura që unë adhuroj për aktin sublim të sakrificës për njerëzit, e adhuroj në një sens ideal, përtej besimit. Kam shkruar një poezi për Krishtlindjet dhe e kam recituar në një edicion organizuar për lindjen e Krishtit dhe aty e trajtoj këtë plan poetikisht. Shën Pali thotë se fuqia përsoset në dobësi. Le ta marrim dobësinë njerëzore dhe përkohësinë e jetës së tij si një dobësi ku fuqia jonë formohet në të. Nuk mund të jap një definicion final dhe pse është një temë që nuk mund ti shmangesh, është elementi i tretë, krahas jetës dhe dashurisë.
-“Mjerë kush ia shpërfill fuqinë të pambrojturit” ky është një varg-maksimë, shkëputur nga poezia “Në emër të jetës” një poezi që shfaq krejt frikën dhe trishtimin e kohëve jo të zakonta pandemike. Një himn për njeriun, që kapërcen çdo pengesë. Njeriu i zakonshëm që përtej mundimeve të kësaj ekzistence, nuk epohet, nuk bie, nuk dorëzohet. A keni ndjerë këto kohë njëfare apokalipsi të ngadaltë dhe të dhimbshëm të njerëzimit? A e menduat fundin si destin (fundin kolektiv të njerëzimit) kur gjithçka ishte ende në fillim, e panjohur dhe ne, të gjithë sëbashku, të pambrojtur?
Covid 19 është një fatalitet dhe katastrofë për njerëzimin por natyra e njeriut adoptohet me gjithçka. Siç pranojmë idenë që një ditë nuk do të jemi më, përndryshe po nuk e pranuam i bie të bëjmë vetëvrasje kolektive. Jemi mësuar të bashkëjetojmë duke e parë njeriun e afërt, mikun, shokun, të afërmin, mjekun që bën sakrificën më supreme, njeriun e shquar, njeriun e zakonshëm të iki nga kjo botë brenda një kohe krejt të shkurtër. Si një llotari e zezë që i bie njeriut për t’ia marrë jetën. E shkrova poezinë “Në emër të jetës” për programin e Ardit Gjebreas ku u ftova të bëja një homazh. Ndodhi që pas disa muajsh e kalova dhe vetë Covid-in por lehtë dhe pa pasoja. Kur them e kalova lehtë e kam në sensin se vërtetë e shkela lehtë atë tokë por e shkela ama, me bezdinë që të shkakton, apatinë, lodhjen. Qoftë edhe mendimi i pasigurisë së atyre ditëve në një sëmundje tinëzare si një ekuacion me shumë të panjohura, si një luftë me një armik të padukshëm që të vret në mënyrë të pabesë. Jam me fat që e kalova. Mund edhe të mos isha. Shtetet e mëdha janë izoluar, përkundër ne shqiptarëve ku ngjan sikur jeta vlen më pak se gjithçka. Duhet të ndjekim rregullat dhe të besojmë se kur vjen e keqja është tepër vonë.
Me këtë rast i bëj një homazh jetëve që janë shuar, dhe pse poezia titullohet “Në emër të jetës” dhe në një varg shprehem se “… me miliona e miliona jetë sikur të marrësh, nuk mund ta shuash kurrë njerëzimin”. Covid-19 më lidh dhe me një moment tragjik, me humbjen e një miku dhe skulptori të madh Arben Bajo, i cili pesë ditë para se të vdiste punonte në studio portretin tim, portret të cilin pas vdekjes e mora nga studioja dhe e derdha në bronz si një kujtim të paharrueshëm. Arben Bajon e kam njohur prej vitesh. Ishte pedagog në Akademinë e Arteve. Nuk jam shprehur kurrë për të pas vdekjes së tij. Vdekja e tij ishte tragjike dhe më ra plumb e rëndë. Iku për më pak se dy javë… ishte e paimagjinueshme. Nje artist i madh. Një Roden shqiptar për nga finesa, fuqia e shprehjes, karakteret që ai ka realizuar në artin e tij. Jetoi shume pak, 52 vjeç. Mendo se sa kohë do të kishte. Ishte në lartësinë e skulptorëve më të mëdhenj shqiptarë, që nga Paskali, Paço e deri te Thoma Thomai. Me aq sa e kuptoj une artin figurativ mund të ishte skulptori më i madh shqiptar i të gjitha kohërave. Humba një mik të vërtetë. Kishte njohje më të madhe se unë për kinemanë. Më befasonte me emrat e aktorëve, me librat që lexonte. Një figurë poliedrike, djalë i rrallë dhe një shpirt i butë e i pakrahasueshëm. “Mjerë kush ia shpërfill fuqinë të pambrojturit…” është në sensin se njerëzimi është më i fortë se çdo virus, pra është si një protestë, përballje. Poezia mbetet një homazh për të gjithë të ikurit dhe për vullnetin e njeriut që behet fli në emër të jetës.
–Poezia juaj “Shkallë për në qiell” është një dyzim ku ndërthuren dy botë në kohë dhe hapësirë krejtesisht të ndryshme të cilat bashkohen në një pike: kotësinë. Hapësira thuajse pa asnjë qëllim, që nuk të shpien askund pra një dimension bosh, në te shkuaren dhe në të ardhmen. . Jeni natyrë pesimiste apo nje realist që zgjedh ta ballafaqojë shpirtin me të vërtetat e dhimbshme pa tragjizma?
Poezia “Shkallë për në qiell” është një nga poezitë e mia më të dashura. Edhe pse në poema unë e trajtoj hapësirën gjithmonë, kthimi tek unë është një element që verëhet. Kërcimi në bosh është kërcim në hapësirë, në pafundësi, jo kotësia në kuptimin e vanitetit të rendomtë por kalvari i mundimit në thelb të kotësisë. Ndonjëherë nuk mund ta dish kurrë se nga të vinë përfytyrimet. Kur shkrova poemën “Natë në Monparnas” në një moment më bënte digresion frymëzues poema “Re me pantallona” S’ka fillim as fund ky bosht, nis e sos kur ta mendosh. Hapësira dhe koha kudo që ta vendosësh qëndron fare mirë në mes të këtyre nga shkaku i pafundësisë. Në këtë kotësi ai mbetet në ajër sepse ideja mbase e vulgarizuar, nësë synon të ngjitësh drejt një lartësie rrezikon të mbetesh në ajër dhe nuk kthehesh dot më, pra ëndërro por në masën që mund ta përballosh.
-“Sa herë i marr erë një luleje, druaj se pas shpine, thika më ngulet” Ky varg i shkëputur nga poezia “Rob i manive” vërteton atë çka keni shprehur në një dalje publike ku thoni se: “Poezitë janë vizione të errëta që i përshfaqen poetit si kumt për njerëzimin” Parë nga situata globale qoftë si reflektim fizik por dhe shpirtëror, cila është frika juaj e madhe?
Errësira si ngjyrë, e zeza është pjesë e natës dhe kontrastit me ditën. Ashtu është dhe ndjenja e errët në shpirtin e njeriut përkundër dritës që merr nga jeta. Janë forca që lidhen me instiktet po të hymë ne psikoanalizë. Në atë që ti ndonjëherë nuk e kupton, pra janë reflekse të vetëmbrojtjes. Ky varg tani që po e analizojmë e kam menduar në atë kontrastin që në momentin tënd më të lumtur, e keqja mund të të godasë. Një formë paranoje apo ndiesie persekucioni. Duhet marrë në kompleksin e poezisë. Nuk mund të përjashtohet nga artisti ky lloj asosacioni i vazhdueshëm i një bote që vjen në mënyrë jo koshiente nëpërmjet errësirës dhe mendimit me ngarkesë negative. Nuk jam pesimist dhe nuk e shoh botën me dylbitë e kthyera mbrapsht, jam objektiv. Nuk jam as optimist, i pranoj të kundërtat. Ndonjëherë duke synuar të përsosuren bën gabim të shumëfishtë sepse së pari vërteton se nuk je i përsosur dhe e dyta kupton se ajo nuk mbërrihet kurrë. Në një fragment filmi kam parë ku një personazh i thotë një tjetri: Nëse kërkon përsosjen do çmendesh. Davidi i Mikelanxhelos është në skaj të përsosjes, ose një përjashtim, model i përsosjes. Jam i ndjeshëm shumë sepse endem në hullinë e poezisë dhe botës artistike krijuese por me vetitë e çdo njeriu në mënyrë të ndërsjelltë.
–Vargjet tuaja janë udhëtime, përjetime nëpër kryeqytete botërore (Nju York, Paris, Vjenë) që kanë lënë gjurmë tek ju. Gjithashtu janë homazhe për figura të rëndësishme të artit botëror si Ajnshtajn, Van Gogh, Xhim Morrison. Kam një pyetje paksa intime. Si do të ishte një poezi dedikuar Timos në një qytet si Tirana. Pra një dedikim për një artist të madh që jeton dhe frymon po ashtu në një qytet të madh?
Më vjen keq dhe ndihem madje paksa xheloz se kam shkruar për Vienën dhe Parisin dhe s’kam shkruar për Tiranën. Ndonjëherë gjërat nuk dihen se si vijnë, mbase nga befasia kur has në një botë të re që nuk e ke njohur më parë. Mbresa dhe impresione të para që e trandin njeriun, kaotizmi here-herë, kontrastet, dramacitetet. Qoftë dhe madhështia apo bukuria e gjërave. Kur kam parë Parisin jam mahnitur dhe më pas dashuruar me të. Ai ma solli në mënyrë të natyrshme për të poemën programatike që do ta quaja. Sot zakonisht shkruhet pak poema. Publiku e do poezinë dhe e ndjek me kërshëri. Mbase nuk e ndjen teksa e lexon por e dëgjon dhe e admiron kur është e recituar. Poemën “Natë në Monparnas” të cilën besoj se lexuesi serioz mund ta lexojë me dëshirë, e kam shkruar me shumë ambicje krijuese, si sfidë ndaj vetes. Nëse nuk do të ishin poemat në libër, mund të them se nuk do kisha botuar asnjë poezi. Kam bërë dhe tekste këngësh pa e nënçmuar vlerën e një teksti. Për vete nuk kam menduar kurrë të bëj një poezi edhe pse në çdo poezi timen, unë pra që flas në veten e parë. Mbase në poemën “Përtej jetës” që është më filozofike se të tjerat, qoftë dhe te “Takim me të dashurën Mari në vitin 9000” unë jam vetja por i zhvendosur në botë të tjera, iki dhe kthehem, jam dhe s’jam. Kurse “Përtej jetës” ngjan si një kalvar, jeta biologjike e njeriut por edhe e artistit në kohëra…
Dhjetëra role kinematografike, dhjetëra role në teatër, tre vepra poetike, keni marrë dhe rolin e përkthyesit nga letërisa e hua . Jeta juaj artistike shumëdimensionale është një frymëzim për brezat e rinj. Pas kaq vitesh ndërtimi të këtij panteoni të rrallë vlerash artistike dhe njerëzore, a keni ju ende një peng?
Artisti ngaherë synon dhe kur synon dhe ëndërron do të thotë që ka diçka që e dëshiron. Mund ta quajmë peng mund ta quajmë dëshirë pse jo edhe pse ndonjë peng krijues mirëfilli nuk kam. Pengu i madh nëse mund ta them, janë vitet kur humbi kinemaja dhe nuk pati produktivitet dhe vlera dramaturgjike. Humbi kinemaja, u shua në moshën e pjekurisë profesionale më të epërt, ku priten vepra të mëdha. I shikojmë filmat amerikanë ku kinemaja është industri, levizjet e aktorit nga roli në rol, pa vënë ndonjë shenjë barazimi apo krahasimi, ata luajnë deri në shuarje të jetës. Ndërsa ne na e shuan artin përpara se të mbarojë jeta. Kam bërë role por jo në kontiuinitet, me karaktere dhe role por mendo kushedi sa të pafund do ishin rolet për mua dhe për kolegët e mi nëse do funksiononte kinemaja. Nuk dua te flas me nostalgji medoemos për kohën e shkuar. Ajo kohë ka marrë verdiktin e vet për gjërat e tmerrshme që kishte, por edhe për disa veçori që nuk hidhen poshtë. Po flas për krijimet më të mira kinematografike, të cilat vlerësohen dhe sot.
Kanë mbetur disa kampione pavarësisht ideologjizimit te skajshëm të kohës kur janë bërë, por e kanë një mesazh. Pengu është jo konkret, jo i lidhur me role apo karaktere konkrete por vetëm kjo shuarje e kinemasë për të mos thënë vdekje ishte fatale. Sa mirë që nuk është shuar krejt, sepse edhe në këto vite janë bërë disa filma të suksesshëm. Kriza e kinemasë më ka bërë t’i afrohem teatrit më shumë. Dhe e nisa me “Një stinë e mërzitshmë” në Olimp të Kadaresë. Një diskurs që e vuri Gëzim Kame në skenë në vitin 2003. Pastaj bëmë një projekt tjetër me Ndriçim Xhepën “Për një fjalë goje” të Natali Saro, autore e romanit modern me regji të Arben Kumbaros. Pas kësaj, “Pamje nga ura” nga Artur Miler, me regjisor Albert Minga, që ishte një sukses i madh. Vazhdova me “Shtrigat e Salemit” me regjisor Spiro Duni. Edhe ky një sukses dhe para dy vitesh me Equus-in, nën regjinë e boshnjakut Dino Mustafiç. Kështu që iu dhashë teatrit sepse doja të plotësoja atë hapësirë bosh. Hapësirën e qiellit që i takoj, teatrit…
