Nicholas Kulish – 19 Prill 2008
Një nënkontraktor i përfshirë në përgatitjen e municioneve për Afganistanin tha se dyshonte se paratë po devijoheshin te zyrtarët shqiptarë. Presidenti i kompanisë që bleu municionet, Efraim Diveroli i AEY Inc., përmendi Kryeministrin Berisha dhe djalin e tij në një bisedë të regjistruar…
GËRDEC, Shqipëri – Aksidentet ndodhin. Por kur një fabrikë ka fshatarë të papërvojë që çmontojnë mijëra predha artilerie në ditë me shufra metalike dhe me duar, është e vështirë ta quash katastrofën vdekjeprurëse që pason, thjesht një aksident.
Shpërthimi i një fabrike në Shqipëri muajin e kaluar krijoi tre kratere gjigante, më i thelli mbi 30 metra, dhe vrau 26 njerëz. Dëshmitarët e krahasuan shpërthimin dhe valën e fuqishme goditëse që pasoi me shpërthimin e një bombe atomike. “Ndiheshe sikur po fluturoje,” tha Razije Telhai, 48 vjeçe, e cila tregoi se ishte hedhur rreth 18 metra nga forca e shpërthimit.
Tani shqiptarët po pyesin se si mundej që vendi i tyre, i cili këtë muaj u ftua të anëtarësohet në aleancën e NATO-s, të lejonte një fabrikë kaq të rrezikshme të operonte pranë një autostrade kryesore, fare pranë aeroportit kryesor të kryeqytetit, i cili u dëmtua nga vala goditëse.
Jashtë vendit të shpërthimit të premten, ish-punëtorët nisën të parën nga protestat e përditshme që thanë se do të zhvillojnë, duke kërkuar kompensim shtesë për pagat e humbura, dëmtimet dhe vuajtjet e tyre. Deri tani, ata kanë marrë rreth 1,300 dollarë secili.
Familjarët e viktimave ankohen se qeveria nuk bëri mjaftueshëm për të mbrojtur të dashurit e tyre. “Nuk kemi asnjë mbrojtje; nuk ka drejtësi,” tha Gezim Cani, 23 vjeç, i cili u kthye me ngut në shtëpi pas shpërthimit, nga puna në ndërtim në Itali, i frikësuar për jetën e të atit, për të zbuluar më pas se edhe e ëma kishte punuar në fabrikë. Ajo nuk i kishte treguar që djali të mos shqetësohej. Të dy humbën jetën.
Pas tragjedisë, ministri i Mbrojtjes ka dhënë dorëheqjen dhe Kryeministri Sali Berisha ndodhet nën presion të madh nga grupet e viktimave dhe opozita politike.
Ngjarja ka ngritur gjithashtu një sërë pyetjesh mes shqiptarëve për qeverinë e tyre dhe korrupsionin e thellë në këtë vend të Ballkanit Jugor, një problem i dokumentuar prej kohësh, por ndoshta kurrë më parë i ilustruar kaq qartë dhe kaq tmerrësisht.
…
Ajo që ndodhi në Shqipëri në mars nuk ishte thjesht një incident në një depo shtetërore. Punëtorët e punësuar nga kontraktorë privatë po çmontonin municionet për të shitur përbërësit e tyre, si bronzin dhe barutin – një biznes gjithnjë e më fitimprurës në një periudhë çmimesh të larta për mallrat.
E militarizuar rëndë nën diktatorin e saj stalinist, Enver Hoxhën, i cili vdiq në vitin 1985, Shqipëria është e mbingarkuar me rezerva të mëdha municionesh nga Lufta e Ftohtë. Qeveria e Shteteve të Bashkuara, tani një mbështetëse e fortë e Shqipërisë — e cila e ka shpërblyer këtë mbështetje duke dërguar trupa në Irak dhe Afganistan — ka ndihmuar në financimin e shkatërrimit të këtij arsenali.
Në korrik të vitit të kaluar, me më shumë se 50 milionë dollarë ndihmë amerikane, Shqipëria përfundoi shkatërrimin e 16 tonëve armë kimike. Departamenti i Shtetit deklaroi se Shqipëria ishte vendi i parë mes nënshkruesve të Konventës për Armët Kimike, e cila hyri në fuqi në vitin 1997 dhe detyroi vendet anëtare të shkatërrojnë rezervat e tyre.
Shtetet e Bashkuara shpenzuan edhe 2 milionë dollarë të tjera për shkatërrimin e armëve të kalibrit të vogël dhe municioneve në Shqipëri deri në vitin 2007.
Por Ministria e Mbrojtjes e Shqipërisë tha javën e kaluar se, edhe pas muajsh pune në Gërdec, ende mbeten 100,000 tonë municione, nga të cilat vetëm rreth 10 për qind janë të nevojshme për forcat e armatosura. Pjesa tjetër është e planifikuar për çaktivizim.
Para se të ngrihej fabrika e Gërdecit, ekzistonin tashmë dy fabrika shtetërore të dedikuara për shkatërrimin e municioneve. Por puna e tyre ishte jashtëzakonisht e ngadaltë.
“Donim ta çmontonim sa më shpejt këtë stok,” tha Gazmend Oketa, dikur zëvendëskryeministër dhe tani ministër i Mbrojtjes, në një intervistë nga zyra e tij e madhe, me një flamur blu të NATO-s të varur pas tavolinës së tij. “Duke punuar vetëm me këto dy fabrika, të cilat kanë kapacitete mjaft të kufizuara, do të na duhej një kohë shumë e gjatë.”
Për të përshpejtuar procesin, qeveria shqiptare kontraktoi një kompani me qendër në Karolinën e Jugut, Southern Ammunition Co., e cila bashkëpunoi me një kompani vendase të njohur si Albademil.
Kontrata e parë midis agjencisë shtetërore të eksportit të armëve dhe Southern Ammunition ishte për çmontimin e municioneve të armëve të vogla, kryesisht fishekëve 7.62 milimetra. Një kontratë tjetër u firmos në dhjetor, për municione shumë më të mëdha, duke përfshirë predha 152 milimetra.
Në një mesazh elektronik, presidenti i Southern Ammunition, Patrick Henry, pranoi se kompania kishte firmosur kontratat. Por ai shtoi se përfshirja e saj në këtë projekt kishte përfunduar në dhjetor dhe se kompania “nuk ishte e përfshirë në asnjë aspekt të çmontimit të municioneve të kalibrit të madh.”
Ai tha se të dyja kontratat u “transferuan menjëherë tek Albademil.” Ai gjithashtu pranoi se punonjës të kompanisë ishin pyetur nga FBI-ja, por tha se Southern Ammunition nuk ishte nën hetim, gjë që u konfirmua edhe nga Ambasada e Shteteve të Bashkuara në Tiranë, kryeqyteti i Shqipërisë.
Banorët që jetonin pranë fabrikës thanë se ishin shumë të vetëdijshëm për rreziqet dhe kishin frikë nga një shpërthim. Por Shqipëria, një vend me 3.6 milionë banorë, është një nga më të varfrit në Europë. Përkundër shqetësimeve të tyre, shumë vendas e panë këtë punë si një mundësi të mirë që nuk mund ta refuzonin.
Hekuran dhe Zelie Kaca, prindër të një djali 4-vjeçar dhe një vajze 2-vjeçare, filluan punën në fabrikë në shkurt. Hekuran Kaca tha se ai dhe bashkëshortja e tij punonin në një ekip prej katër vetash, të ngarkuar me hapjen manuale të predhave të vjetra sovjetike dhe kineze, rreth 900 në ditë, dhe nxjerrjen e barutit. Për këtë, secili prej tyre merrte rreth 26 dollarë në ditë, nëse arrinin objektivin.
Rreth mesditës më 15 mars, një ditë pune si gjithë të tjerat deri atëherë, drejtori i fabrikës i tha Kacës se nuk mund ta bënte pushimin e drekës derisa të kishte zhvendosur thasët me barut të nxjerrë nga predhat në kontejnerët e magazinimit aty pranë.
Teksa po transportonte ngarkesën e parë, një zjarr shpërtheu në barutin e tepërt që ishte përhapur në tokë, duke e shkëputur atë nga e shoqja. “Zelie, është zjarr, ik shpejt!” kujton ai se i kishte thirrur, përpara se të vraponte nga shpërthimi që e dinte se po vinte. Kaca shpresonte se gruaja e tij kishte arritur të dilte nga hyrja kryesore, të cilën ai nuk mund ta arrinte për shkak të flakëve.
Zjarri u pasua nga një shtyllë e madhe tymi që u ngrit lart në qiell, duke bërë që banorët të vraponin drejt pyjeve ose vendstrehimeve nëntokësore aty pranë. Sipas disa prej tyre, pa këtë paralajmërim, numri i viktimave do të kishte qenë shumë më i lartë.
Javën e kaluar, duke iu afruar vendit të shpërthimit në rrugën që vjen nga Tirana, shenja e parë e katastrofës ishte skeleti metalik i një billbordi, i ngritur lart mbi një kodër, i zhveshur deri në kornizë. Shpërthimi kishte thyer xhamat e makinave dhe shtëpive për kilometra të tëra. Më afër vendit ku ndodhej fabrika, shtëpitë kishin humbur pjesën më të madhe të tjegullave, sikur të ishin gjethe të brishta vjeshte.
Vendi i shpërthimit tani është një shtrat balte i përmbysur, i mbushur me hundët e dala të predhave dhe i spërkatur me copa betoni dhe tulla.
Viktima më e re, Flavio Deliu, ishte 4 vjeç, një nga pesë anëtarët e familjes Deliu që humbën jetën. Shtëpia e tyre ndodhej përballë fabrikës; tani ka mbetur vetëm një skelet i frikshëm betoni në një fushë të mbushur me predha artilerie. Viktima më e fundit ishte një grua 19-vjeçare, e cila vdiq nga plagët këtë muaj.
Tre burra janë arrestuar, dy nga Albademil dhe tjetri, kreu i agjencisë shtetërore të eksportit të armëve.
Arben Prifti, avokati i të pandehurve të Albademil, tha përmes një përkthyesi se Albademil nuk ishte e përfshirë në çmontimin e municioneve. “Veprimtaria e Albademil kishte të bënte vetëm me skrapin, pasi çmontimi ishte bërë,” tha ai në një intervistë në zyrën e tij në Tiranë.
Prifti tha se Southern Ammunition ishte përgjegjëse për gjithçka, nga trajnimi dhe siguria deri te çmontimi i municioneve.
Në mesazhin e tij elektronik, Henry tha: “Që nga themelimi ynë në 1974, kemi punuar vetëm me municione të kalibrit të vogël.”
Prokurorja e Përgjithshme e Shqipërisë, Ina Rama, tha përmes një përkthyesi në një intervistë se grupi i hetuesve që po shqyrton shpërthimin në Gërdec, po heton gjithashtu akuza për tregti të paligjshme të municioneve.
The New York Times raportoi muajin e kaluar se fishekë shqiptarë të vjetër disa dekada, të të njëjtave lloje që ishin caktuar për shkatërrim në Gërdec, ishin shitur në ushtrinë dhe forcat e policisë afgane, pasi ishin ripaketuar për të fshehur origjinën e tyre.
Një nënkontraktor i përfshirë në përgatitjen e municioneve për Afganistanin tha se dyshonte se paratë po devijoheshin te zyrtarët shqiptarë. Presidenti i kompanisë që bleu municionet, Efraim Diveroli i AEY Inc., përmendi Kryeministrin Berisha dhe djalin e tij në një bisedë të regjistruar. Nuk ka asnjë provë publike që aktivitetet e AEY kishin lidhje me shpërthimin.
Berisha ka mohuar çdo përfshirje në marrëveshjet e municioneve apo fabrikën e Gërdecit. Përmes një zëdhënëseje, kryeministri tha javën e kaluar se ishte gati të përballej me një votëbesim në Parlament, të cilin edhe opozita pranon se ai do ta fitonte.
E gjithë kjo i lë të mbijetuarit të zemëruar dhe të zhgënjyer. “Askush nuk po merr përgjegjësi për atë që ndodhi,” tha Kaca.
Pasi nuk gjeti asnjë lajm për fatin e gruas së tij, pas kërkimeve në morgje dhe spitale, ai më në fund u kthye te vendi i shpërthimit. Dy ditë pas shpërthimit, ai u fut fshehurazi në zonën e bllokuar. Në vendin ku punonte, gjeti katër trupa të djegur që nuk mund të njiheshin. Analiza e ADN-së konfirmoi një javë më vonë se gruaja e tij kishte humbur jetën.
“Në fund, ne jemi ata që paguajmë për këtë,” tha Kaca. “Ne jemi ata që vuajmë.” / The New York Times – TemA
