Fati i Adnan Menderes p ërndjek vendin – dhe presidentin e saj aktual
Rreth dhjetë kilometra nga bregu jugor i Stambollit, përtej ishujve më të njohur të Princave që ishin shtëpia e mbretërve bizantinë të mërguar, një grumbull muresh betoni ngrihet nga deti i Marmara. Yassiada ishte dikur një vend solemn dhe i lënë pas dore, me një grusht ndërtesash të s hkatërruara, të mbipopulluara. Disa vjet më parë, autoritetet e Turqisë c opëtuan shumicën e pemëve për të lënë vend për një qendër kongresesh, një xhami, një hotel – dhe një muze. Pikat kryesore të tij përfshijnë një ilustrim të një salle gjyqi dhe figura dylli të gjykatësve, prokurorëve dhe të b urgosurin më të famshëm të ishullit, Adnan Menderes. Gjatë disa muajve në 1960 dhe 1961, Yassiada luajti një rol në një nga kapitujt më të t urpshëm në historinë moderne të Turqisë, kur një j untë u shtrie rrëzoi dhe b urgosi Menderes, Kryeministrin e vendit dhe e e kzekutoi atë dhe dy nga ministrat e tij. Pak ngjarje të shekullit të kaluar kanë bërë aq shumë për të formësuar politikën bashkëkohore të Turqisë. Si një dëshmi e b rishtësisë së demokracisë, historia e g rushtit të shtetit është e rrësuar, rishkruar dhe (së fundmi) e përdorur si një a rmë politike nga Rexhep Tajip Erdogan, presidenti aktual. Megjithatë, ajo ka qenë kryesisht e patreguar në anglisht. Libri “Një g rusht shteti në Turqi” nga Jeremy Seal, një shkrimtar udhëtimesh dhe entuziast i Turqisë, plotëson atë boshllëk.
Menderes, një avokat dhe pronar i tokave, bëri histori në 1950 kur partia e tij, Demokratët, mbizotëruan në zgjedhjet e para të lira të Turqisë – duke rr ëzuar Partinë Republikane të Popullit (CHP), nga e cila Menderes dhe tre kolegë të tij ishin larguar dhe e cila kishte qeverisur vendin që nga s hembja e Perandorisë Osmane. Si Kryeministër ai prezantoi reforma të gjera. Ekonomia lulëzoi. Projektet e infrastrukturës u shumëfishuan. K ufizimet në praktikën fetare u zbutën. Menderes rihapi shumë xhami të mbyllura nga republikanët dhe porositi një xhami të re masive në zemër të Ankarasë. Ai hoqi n dalimin e ezanit në gjuhën arabe; Kemal Ataturk, babai themelues i Turqisë post-perandorake, kishte urdhëruar që ajo të recitohej në turqisht. Megjithatë Menderes nuk dëshironte ta kthente misionin e Ataturkut për të modernizuar vendin, as të devijonte nga kursi i tij pro-perëndimor. Gjatë dy viteve të tij si Kryeministër, Turqia u bashkua me NATO, transmeton lexo.com.al.
Përkushtimi që Menderes frymëzoi midis turqve të devotshëm, konservatorë, të s hqetësuar për shtrirjen e r evolucionit laik të nxitur prej tyre nga Ataturku dhe dishepujt e tij, mund t’i ketë shkuar mbi kokë. Gjatë mandatit të tij të dytë si Kryeministër ai zhvilloi një qasje a utoritare. Ekonomia u f undos, e r ënduar nga i nflacioni dhe b orxhet e mëdha. Qeveria n gacmoi opozitën, mbushi b urgjet me gazetarë dhe në 1955 nxiti një m asakër kundër pakicës greke që po zvogëlohej. Menderes, sipas fjalëve të z. Seal, mbikëqyri “një ulje d rastike të lirive civile” që do të thoshte se “procesi demokratik [ishte] i kufizuar në kutinë e votimit”. Kjo histori e një lideri karizmatik turk i cili nuk mund të kundërshtojë stomakun ose mundësinë e humbjes së pushtetit mund të tingëllojë e njohur. Me edukatën e tij të privilegjuar, sekulare, Menderes vështirë se u përshtatet profilit të z. Erdogan, i cili shishte simite susami në rrugët e Stambollit për të ndihmuar familjen e tij të v arfër dhe të devotshme. Por ata ndajnë një s ëmundje që shpesh s hqetëson udhëheqësit p opulistë në demokracitë e d obëta – bindjen e thellë se ato janë të domosdoshëm. Z. Seal kujton pamfletet e shpërndara nga demokratët përpara zgjedhjeve në 1957, të cilat paralajmëronin d ënim për mbështetësit e tyre dhe për islamin në Turqi, nëse CHP fitonte. Kjo nuk është shumë larg r etorikës së sotme. Pas gati dy dekadash në pushtet si kryeministër ose president, z. Erdogan ka bindur shumë votues, dhe ndoshta edhe vetën, që ata rr ezikojnë të humbin gjithçka nëse opozita merr ndonjëherë përsipër.
Për të nxjerrë në pah paralele të tilla, z. Seal specifikon rrëfimin e tij me skena bashkëkohore. Ai merr pjesë në t ubimet e z. Erdogan, flet me miqtë që s hqetësohen për të ardhmen e Turqisë dhe pi me akademikë të sp astruar nga punët e tyre. Por fokusi i tij është te Menderes. Ai gjurmon dëshmitarët e moshuar të ditëve të fundit të udhëheqësit të rr ëzuar, duke përfshirë një oficer të u shtrisë që f shehu f shehurazi fotografitë e tij në Yassiada, ku ai dhe pothuajse 600 zyrtarë të tjerë u mbajtën dhe u g jykuan për a kuza të t rilluara. Njëra tregon Menderes në atë që duket një dremitje paqësore, por rezulton të jetë një marramendje e shkaktuar nga një përpjekje e d ështuar v etëvrasjeje. Një imazh tjetër, i realizuar nga një fotograf tjetër, tregon kryeministrin e rr ëzuar, të t hyer nga a buzimet disa mujore, duke detyruar një buzëqeshje të d obët për familjen e tij ndërsa ai pret të v arët, transmeton lexo.com.al.
Dërgimi i tankeve
Rënia e tij krijoi një precedent të tm errshëm. Gjatë katër dekadave të ardhshme, forcat e a rmatosura rr ëzuan tre qeveri të tjera. Rreth 270 njerëz v diqën në 2016 kur një fraksion u shtrie i mbështetur nga një s ekt islamik u përpoq të merrte pushtetin. G oditja pasuese nga qeveria e z. Erdogan ishte aq e e gër sa k ritikët thanë se një g rusht shteti civil kishte arritur aty ku ai i a rmatosur kishte d ështuar. G rushti i shtetit i vitit 1960 mund të duket i largët, por forcat që ajo lëshoi janë akoma në veprim – ndoshta më shumë se kurrë, gjë që e bën librin e z. Seal kaq bashkëkohorë. Pjesë të këtij kujtimi jeton në rrugët me emrin e Menderes, në mauzoleumin e tij në Stamboll dhe mbase më gjallërisht në kokën e z. Erdogan. Presidenti ka një kontroll shumë më të ngushtë mbi institucionet politike, media dhe u shtrinë e Turqisë se Menderes ka pasur ndonjëherë. Por ai mbetet i përndjekur nga fati i njeriut të v dekur. Ai tha disa vjet më parë, duke iu referuar CHP, tani partia kryesore e opozitës, se “Sot ata na k ërcënojnë me fundin që përgatitën dje për Adnan Menderes”. Përpjekja më e fundit e g rushtit të shtetit ia thelloi f rikën.
Në një ceremoni pranverën e kaluar, z. Erdogan deklaroi Jassiada, këto ditë të njohur si Ishulli i Demokracisë dhe i Lirisë, të rihapur (kritikët e quajtën atë menjëherë “Betonada”, ose Ishulli i Betonit). Ai riorganizoi vendin e shkretë si një përkujtim ashtu edhe një paralajmërim. Në të vërtetë, megjithatë, turqit nuk kanë nevojë për më shumë punime dylli ose betoni për të kuptuar d ëmin e shkaktuar nga burrat që v ranë Menderes. Siç thekson z. Seal, Turqia ka pasur mjaft g rushte shteti. Z. Erdogan i ka bërë një d ëm të madh demokracisë turke – por edhe k ritikët e tij më të a shpër duan ta shohin atë të d ëbuar nga zyra nga votuesit, jo nga t anket./TheEconomist/Lexo.com.al/e.c.
