Që bisedimet b ërthamore në Vjenë të kenë sukses, iranianët dhe amerikanët duhet të jenë më të sinqertë në lidhje me veprimet e tyre të së kaluarës.
Bisedimet b ërthamore në Vjenë që synojnë t’i rikthejnë Shtetet e Bashkuara dhe Iranin në përputhje me marrëveshjen b ërthamore të Iranit, i njohur ndryshe si Plani i Përbashkët i Përgjithshëm i Veprimit, thuhet se po bëjnë përparim, gjë që është një lajm i mirë. Por ka pasur dhe bll okime të parashikueshme. Izraeli, i cili nuk është palë në bisedime, u duk se sab otoi centrifugat e Iranit ndërsa bisedimet sapo po merrnin vrull. Republikanët në Kongres po shtyjnë një projektligj të quajtur Akti i P resionit Maksimal që do të heqë aftësinë e Presidentit Biden për të hequr s anksionet mbi Iranin pa një votë nga Kongresi, duke e bërë të pamundur për Shtetet e Bashkuara të qëndrojnë deri në fund të çdo pazari. Asnjëra nga këto nuk ka të ngjarë të pengojë perspektivat afatshkurtra të një kthimi në marrëveshje. Republikanët nuk kanë vota të mjaftueshme. Por ata janë kujtesa kthjelluese të realitetit afatgjatë. Administrata e Biden mund të arrijë një marrëveshje që blen kohë dhe stabilizon situatën – dhe duhet ta bëjë. Por nëse Izraeli dhe anëtarët e Kongresit nuk marrin më shumë siguri se programi b ërthamor i Iranit do të jetë paqësor, marrëveshja do të jetë gjithmonë në rr ezik rrëzimi nën p resionin e su lmeve izraelite ose sa nksioneve të reja të vendosura nga një president tjetër amerikan.
Kjo është arsyeja pse është në interesat afatgjata të Iranit të sjellë më shumë s keptikë në bord. Një mënyrë se si Irani mund ta bëjë këtë është të sqarojë pyetjet e mbetura në lidhje me punën e saj e kaluar b ërthamore. Irani ka insistuar gjithmonë që programi i tij b ërthamor është paqësor dhe civil në natyrë. Reaktori i Bushehr i Iranit, termocentrali i parë b ërthamor i këtij lloji në Lindjen e Mesme, filloi prodhimin e energjisë elektrike në 2011 pas viteve të lu ftës dhe ndihmës ruse (Emiratet e Bashkuara Arabe kanë hapur gjithashtu një termocentral b ërthamor dhe Arabia Saudite thotë se ka në plan të ndërtojë 16 prej tyre). Diplomatët iranianë thonë se kundërshtimi i gjatë amerikan ndaj përfundimit të Bushehr – dhe pothuajse çdo përparimi teknologjik ose investimi në Iran gjatë katër dekadave – e detyruan programin e tyre civil të vepronte në hije. Sipas marrëveshjes b ërthamore të Iranit të arritur në 2015, Irani ndërmori hapa për të siguruar botën se nuk do të zhvillonte a rmë, përfshirë derdhjen e çimentos në thelbin e një reaktori me ujë të rëndë, transmeton lexo.com.al.
Por Irani nuk ka dalë kurrë i hapur në lidhje me punën b ërthamore në lidhje me a rmët që ndërmori para vitit 2003, vit kur C.I.A. vlerësoi se programi i tij i ar mëve b ërthamore u ndalua kryesisht. Në vitet e fundit, inspektorët ndërkombëtarë kanë gjetur gjurmë të uraniumit të përpunuar në dy vende që Irani nuk i deklaroi kurrë si objekte b ërthamore, duke shtuar listën e pyetjeve pa përgjigje që Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë Atomike duhet t’u përgjigjet para se të jetë në gjendje të deklarojë me besim se Irani nuk mban ende një program sekret të a rmëve. Lista e pyetjeve pa përgjigje e Agjencisë u rrit më shumë pasi s piunët izraelitë vodhën një sërë dokumentesh nga Irani që zbulonin zhvillimin e përparuar në vendet e padeklaruara. Dokumentet e vjedhura duket se dokumentojnë aktivitetet e kaluara, jo punën aktuale. Por mënyra e vetme për ta ditur me siguri është që Irani të lejojë inspektorët të bëjnë punën e tyre. Nëse programi aktual b ërthamor i Iranit synon vërtet energjinë b ërthamore civile, siç pretendojnë udhëheqësit e tij, atëherë Irani duhet t’i përgjigjet pyetjeve të Agjencisë me sinqeritet. Marrëveshja b ërthamore u jep inspektorëve ndërkombëtarë akses në çdo pëllëmbë të ciklit të karburantit bërthamor të Iranit. Por kjo nuk jep qasje të pakufizuar në zonat u shtarake që nuk u deklaruan si vende b ërthamore.
Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë Atomike e di se si duket kur një vend heq dorë nga a rmët b ërthamore. Afrika e Jugut, e cila ndërtoi të paktën gjashtë b omba b ërthamore pavarësisht s anksioneve të rënda ndërkombëtare, i shpërbëu ato në heshtje ndërsa k ërcënimet ndërkombëtare u tërhoqën dhe udhëheqësit kërkuan të heqin statusin e tyre si paria ndërkombëtare. Afrikës së Jugut iu dha një rrugë e pastër vetëm pasi inspektorët verifikuan që programi në fakt ishte çmontuar. Derisa Irani të kalojë një proces të ngjashëm, reaktori i tij civil do të funksionojë gjithmonë nën një re dyshimesh të thella. Shkencëtarët e saj do të jetojnë me k ërcënimin e v rasjes dhe ekonomia e saj do të mbetet në rr ezik nga s anksionet, transmeton lexo.com.al.
Shtetet e Bashkuara duhet të pranojnë gjithashtu historinë dhe mënyrat në të cilat politikat e tyre kanë kontribuar në k rizën aktuale. Programi b ërthamor i Iranit daton në vitet 1960, kur Shtetet e Bashkuara e furnizuan Iranin me një reaktor kërkimor b ërthamor. Në atë kohë, Irani drejtohej nga Shah Mohammed Reza Pahlavi, një monark pro-amerikan që e shihte veten si një modernizues të madh. Z. Pahlavi përqafoi me entuziazëm Traktatin e Mospërhapjes B ërthamore, i cili qëndron mbi një pazar: Vendeve që duan termocentrale paqësore do t’u jepet akses në teknologji, në këmbim të inspektimeve të forta për të siguruar që ata nuk po prodhojnë a rmë. Vendet që posedonin tashmë a rmë b ërthamore, nga ana e tyre, ranë dakord të ndjekin çarmatimin dhe përfundimisht të elim inojnë arsenalet e tyre b ërthamore, që të mos mbajnë një monopol të pacaktuar mbi a rmën më të fuqishme në botë. Traktati padyshim që ngadalësoi përhapjen e a rmëve b ërthamore. Asnjë nënshkrues nuk ka arritur të ndërtojë një b ombë nën inspektimet ndërkombëtare. Por ka shumë pak për të ndaluar një vend të ndërtojë a rmë b ërthamore pasi ai vend njofton një tërheqje nga traktati dhe d ëbon inspektorët, siç duket se ka bërë Koreja e Veriut.
Në 1974, Irani zbuloi një program ambicioz për të ndërtuar 20 reaktorë b ërthamorë civilë për t’u përgatitur për ditën kur rezervat e naftës të vendit të mbaronin, një plan që zyrtarët amerikanë e lavdëruan në atë kohë. Në 1975, z. Pahlavi bëri një marrëveshje me Massachusetts Institute of Technology për të trajnuar kuadrin e parë të shkencëtarëve b ërthamorë iranianë. Amerikanët ishin mbështetës, por të zhurmshëm për lejimin e Iranit të pasurojë uranium, një proces që mund të përdoret për të krijuar karburant për një a rmë b ërthamore. Sipas një biografie të re në lidhje me z. Pahlavi, “Shahu i fundit: Amerika, Irani dhe Rënia e Dinastisë Pahlavi”, një letër drejtuar Presidentit Gerald Ford që l ypte për teknologjinë e pasurimit mbeti pa përgjigje. Z. Pahlavi i dha hua qeverisë franceze më shumë se një miliard dollarë për të ndërtuar një strukturë tregtare pasurimi në Francë për të furnizuar me karburant b ërthamor termocentralet në Iran, Francë, Itali, Belgjikë dhe Spanjë. Por ai konsorcium, i njohur si Eurodif, nuk i dha kurrë Iranit karburantin b ërthamor. Në vitin 1979, r evolucionarët fetarë rr ëzuan z. Pahlavi. Në fillim, Udhëheqësi Suprem Ajatollah Ruhollah Khomeini deklaroi fuqinë b ërthamore si “jo-islamike” dhe u tërhoq nga projekti. Më vonë, klerikët kishin një ndryshim të mendjes dhe kërkuan karburantin, por Eurodif refuzoi ta siguronte atë. Përfundimisht, Irani ndërtoi në fshehtësi objektin e tij të pasurimit të uraniumit, transmeton lexo.com.al.
Raportet sugjerojnë se programi b ërthamor i Iranit u ringjall në 1984, pas një p ushtimi nga Saddam Hussein, udhëheqësi irakian që kishte një program të tij të a rmëve b ërthamore. L ufta e përgjakshme tetë-vjeçare me Irakun v rau të paktën 300,000 iranianë, përfshirë shumë që v diqën me v dekje të t merrshme nga a rmët kimike. Por komuniteti ndërkombëtar doli në anën e Saddam Hussein-it – një z emërim që iranianët nuk e harruan kurrë. Ishte gjatë kësaj l ufte që u formuan Trupat e Gardës Revolucionare Islamike. Shkencëtarët iranianë si Mohsen Fakhrizadeh – i cili u v ra vitin e kaluar – iu përkushtuan zhvillimit të mbrojtjes vendase të Iranit. Pas përfundimit të l uftës Iran-Irak, një President i moderuar, Mohammad Khatami, u zgjodh me premtime për të përmirësuar marrëdhëniet me Perëndimin. Në 1995, Irani arriti një marrëveshje me Conoco, një kompani amerikane e naftës, për të zhvilluar një nga fushat e saj më të mëdha të naftës. Por administrata e Clinton-it e v rau marrëveshjen duke ndaluar pothuajse të gjithë tregtinë dhe investimet amerikane në Iran dhe duke k ërcënuar s anksione kundër kompanive të huaja që investonin atje.
Programi b ërthamor i Iranit gjithsesi shkoi përpara. Në 2002, objekti k landestin i pasurimit të Iranit u bë lajm ndërkombëtar. Kundërshtimi ndërkombëtar dhe p ushtimi i SHBA në Irak vitin e ardhshëm, t ronditi r egjimin iranian. Në vitin 2003, Irani ra dakord të ngrijë punën e tij të pasurimit dhe ndaloi zhvillimin më të lidhur me a rmët. Një zyrtar iranian përgatiti gjithashtu një propozim gjithëpërfshirës për bisedimet SHBA-Iran për një gamë të gjerë çështjesh, duke përfshirë programin b ërthamor, qëndrimin e Iranit ndaj trupave amerikane në Irak dhe Afganistan dhe mbështetjen për grupet t erroriste palestineze. Por administrata e Bush përqeshi idenë e bisedimeve të drejtpërdrejta dhe sinjalizoi se Irani mund të ishte i radhës në listën e tij të ndryshimit të r egjimeve. Dy vjet më vonë, iranianët zgjodhën një president të ashpër, Mahmoud Ahmadinejad, President i cili vazhdoi përpara me programin e pasurimit të uraniumit të Iranit. Në fund të mandatit të dytë të z. Bush në detyrë, Irani ishte në rrugën e tij për të zotëruar pasurimin, transmeton lexo.com.al.
Analistët nuk pajtohen se përse Irani ka qenë i gatshëm të shpenzojë aq shumë mbi një program b ërthamor që pretendon se është paqësor. Disa e shohin këtë si një çështje të krenarisë kombëtare. Sa më shumë që amerikanët këmbëngulnin që Irani të mos kishte teknologji b ërthamore – apo edhe njohuri b ërthamore – aq më shumë programi b ërthamor bëhej simbol i vetëbesimit dhe r ezistencës ndaj i mperializmit perëndimor. Të tjerë e shohin programin si mjetin e vetëm të negociatave të Iranit në përpjekjen për të hequr s anksionet, disa prej të cilave kanë qenë në fuqi për dekada. Akoma, të tjerë besojnë se r egjimi iranian ka nevojë për një a rmë b ërthamore – ose të paktën opsionin e ndërtimit të saj – për t’i mbijetuar tr azirave të brendshme dhe r ivaliteteve të forta gjeopolitike. V dekja e t merrshme e udhëheqësit libian Muammar el-Qaddafi, i cili u rr ëzua me ndihmën amerikane pasi ai hoqi dorë nga programi i tij i a rmëve, shërben fatkeqësisht si një përrallë paralajmëruese.
Në vitin 2015, Shtetet e Bashkuara dhe Irani arritën një përparim diplomatik pasi administrata e Obamës pranoi se Irani mund të pasuronte uranium në tokën e tij nëse binte dakord për inspektime të fuqishme dhe masa të tjera për t’u siguruar që aktivitetet e tij të mbeteshin paqësore. Marrëveshja kishte mangësi, por bleu kohë për të provuar kufijtë e diplomacisë. Por në vitin 2018, Presidenti Donald Trump u tërhoq nga marrëveshja dhe g oditi Iranin me s anksionet më të zgjeruara deri më tani, të cilat e kanë bërë të vështirë për iranianët e zakonshëm të blejnë ilaçe dhe ushqime. Sado të shtrira janë ato s anksione, ato nuk e kanë ndaluar Iranin të marshojë përpara në programin e tij b ërthamor. Kjo sugjeron që forcat e jashtme mund të ngadalësojnë programin e Iranit, por jo ta ndalin atë. E vetmja mënyrë e sigurt për të ndaluar përparimin b ërthamor të Iranit është të bindni iranianët se ata kanë më shumë për të fituar nga marrja e rrugës së Afrikës së Jugut sesa rruga e Koresë së Veriut./NYT/Lexo.com.al/e.c.
